Мэдээ, мэдээлэл

Монгол улсад орчин цагийн музей байгуулагдсаны 100 жилийн ойн арга хэмжээний хүрээнд Соёлын яамны санаачилгаар Г.Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей, Эрдэнэ Зуу музей, Богд хааны ордон музей, Чойжин ламын сүм музей хамтарсан “Урлахуй, Шүтэхүй, Гэгээрэхүй” шүтээн зургийн үзэсгэлэнг Монголын уран зургийн галерейд зохион байгуулж байна.Үзэсгэлэнд Чойжин ламын сүм музейгээс Монгол төрийн их чойжин Эрдэнэ билигт, Тунгалаг бишрэлт хутагт Лувсанхайдав (1872-1918)-ын шашин номын үйлд тусгайлан зориулж бүтээсэн Гэлэн Балжиннямын урласан 10 хангал бурхны шүтээн зураг, Эрдэнэ зуу музейгээс 18-р зуунд хамрагдах Гомбо Махгалын дүрүүд болон Гомбогүр, Богд хааны ордон музей, Дүрслэх урлагийн музейгээс өндөр гэгээн Занабазарын хөрөг дүрүүд тэргүүтэй XIX зууны шилдэг бүтээлүүдийг дэглэн үзүүлснээрээ онцлог юм.Та бүхнийг хүрэлцэн ирэхийг урьж байна.Хаана: Монголын уран зургийн галерейХугацаа: 2024.04.15-аас 05 сарын 01 хүртэлЦагийн хуваарь: Даваа-Ням: 09:00-17:00

Музей нь "Музейн нээлттэй өдрүүд"арга хэмжээний хүрээнд 2024 оны 3 дугаар сарын 01-07-ны өдрүүдэд олон нийтэд үнэ төлбөргүй үйлчилнэ. Та бүхнийг хүрэлцэн ирэхийг урьж байна. Цагийн хуваарь:Баасан, Бямба, Мягмар, Лхагва, Пүрэв гаригуудад 10:00-16:30 цагийн хооронд ажиллана.Жич: Ням, Даваа гаригуудад амарна.Та музей үзэхээр ирэхдээ дулаан хувцаслаарай.

Монгол Улсын түүх, соёлын өвийг иргэдэд тэгш хүртээмжтэй байдлаар таниулан сурталчлах ажлын хүрээнд хамтран ажилласан иргэд, албан байгууллагууддаа талархал илэрхийлье.

Музей нь түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг олон нийтэд таниулан сурталчлах зорилгоор жил бүр аргын болон билгийн тооллыг хослуулсан цаг тооны бичгийг эрхлэн хэвлүүлдэг уламжлалтай. XII жарны “Хилэнт эх” хэмээгч модон луу жил буюу 2024 оны цаг тооны бичигт музейн сан хөмрөгт хадгалагдаж буй зэс, мөнгө, хөөмөл, алтан шармал бүтээлийн төлөөлөл болох Аштамангала буюу Өлзийт найман тэмдэг тахил тэргүүтнийг дээжлэн хүргэж байна.2024 оны цаг тооны бичгийг худалдаалах үнэ-19,000Чойжин ламын сүм музейн кассаас худалдан авах боломжтой.Хэмжээ-Өргөн 21см, Урт 21смХолбогдох утасны дугаар 11-324788, 11-328547

1. "ЗАНХАН СҮМИЙН ХУРАЛ НОМЫН ТАХИЛ ТАВИЛАЛЫН ҮЙЛДВЭРТ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ГАРГАХ ТУХАЙ БОГД ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ЛҮНДЭН"   З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтынэмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он2. "ЗАНХАН СҮМИЙН ХУРАЛ НОМЫН ТАХИЛ ТАВИЛАЛЫН ҮЙЛДВЭРТ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ГАРГАХ ТУХАЙ БОГД ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ЛҮНДЭН"Лувсанхайдав номыг тэтгэгч сахиусыг оршоон буулгах болсон тул 1899-1901 оны үед Зүүн Хүрээнд сахиусны хурлын их, бага хоёр сүм, Лавринорд, хашаа байшин, жас зэргийг барьж, Жавзандамба хутагтын шавиас50 ламыг суулгажээ. Энэхүү сүмийн нэрийг архивын баримтад “Занхан” хэмээн тэмдэглэсэн байх ба “...ЗАНХАН СҮМ БОЛБООС ЧОЙЖИН САХИУСНЫ ТУХАЙ БУРХАН ШҮТЭЭН БА ХАМАГ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ЗАЛЖ АГУУЛАХ, ТЭР ТУХАЙН ОЛОН ЗҮЙЛИЙН ХУРАЛ НОМЫГ ХУРЖ БАЙХ ҮҮРДИЙН СҮМ болох бөгөөд миний олон үед байгуулсан олондацан аймгуудаас ер өчүүхэн төдий ялгаварлах газаргүй ...” хэмээн туссүмийн онцлогийг VIII Жавзандамба хутагт Бадаргуулт төрийн 28 (1902)-р оны 4 сарын шинийн 4-нд буулгасан лүндэндээ дурдсан байна./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ.2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ.2016 он 3. "ЗАНХАН СҮМИЙН ХУРАЛ НОМЫН ТАХИЛ ТАВИЛАЛЫН ҮЙЛДВЭРТ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ГАРГАХ ТУХАЙ БОГД ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ЛҮНДЭН"Тус сүмд VIII Жавзандамба хутагт “Хар зүгийн шуламсын аймгийн өмгийг дарагч их амгалангийн урвалтгүй зүтгэн бүтээсэн орд харш” хэмээх нэр хайрласан гэх мэдээ бий. Зарим судлаачид эл сүмийг “Жангаан” гэж бичсэн байдаг нь бидний бодлоор Занхан гэдгийн сунжирч дуудагдсан нэршил бололтой. 1902 оны үед Занхан сүмийн хурал номын зардал 8 бум 2 түм 2 мянга 678 цайд хүрч байв. Цай нь тухайн үед төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг гүйцэтгэж байсан юм. Энэхүү сүмийг Д.Дамдинсүрэн “Их Хүрээний нэрт урчууд” бүтээлдээ “Пунцогпандэлин” хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.Гэвч 1903 оны өвлийн сүүл сарын нэгэн шөнө гэнэтийн гал түймэр гарч, тус сүм орд өргөө цөм шатаж, чойжин лам Лувсанхайдав зөвхөн өмссөн хувцастайгаа үлджээ. Иймээс Лувсанхайдавын сахиус буулгах, сүмийн хурал номыг тасралтгүй үргэлжлүүлэхийн тулд Их Хүрээний аймаг, дацангууд их, бага гэр зэргийг гаргаж хуучнаар Ленин клубын баруун үзүүрт Цахар гүн Шагдаржавын хашаанд барьсан байна./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 4. "ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ХАРЬЯАТ ШАВИЙН ШАВРУН ЛАМ ЛУВСАНХАЙДАВЫН БАЙГУУЛСАН СҮМД НЭР ШАГНАН ОЛГУУЛАХ ТУХАЙ"Удалгүй тухайн үеийн тэргүүн зэргийн газар шинжээч лам нар одоогийн тус сүм (өнөөгийн Чойжин ламын сүм музей)-ийн буй газрыг Хүрээний хамгийн их мөстлөгтэй догшин газар учир сахиус оршоох тусгай зан үйлд нэн тохиромжтой хэмээн шинжсэнээр 1904 оноос сүм өргөөг дахин байгуулж эхэлжээ. Улмаар гол сүм өргөөг 1906 он гэхэд барьж байгуулж дуусгасан бололтой бөгөөд Лувсанхайдав байгуулсан сүмдээ нэр шагнуулах тухай бичгийг уламжилж өгөхийг Жавзандамба хутагтын шавийг захирах Эрдэнэ шанзудба, сангийн захирагч, да лам нарт өргөн мэдүүлсэн байна. Уг бичигт “...Өчүүхэн Лувсанхайдав би Дээдийн түмэн өлзий бат болох ба шашин амьтны тусын тул залбирч ном унших учир, өөрийн хүчин ба олон өглөгийн эздийн өөр өөрийн дуртайяа туслан өгсөн зүйлийг хамтатгаж Хүрээний Монгол сайд бэйс Пунцагцэрэнгийн хошууны нутаг Хүрээний өмнө этгээд гурваны газарт мод, тоосго, шороогоор тусгайлан тавин таван тасалгаа сүм үйлдэж, ганжуурын зэрэг олон зүйлийн ном бурхан залж тахиад, гурван зуун илүү лам банди өдөр бүр ном уншмуй. Гуйх нь, уламжлан мэдүүлж, энэ байгуулсан сүмд нэр шагнан олгуулбаас болох ажаамуу” хэмээжээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 5. "ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ШАВЬ ШАВРУН ЛАМЛУВСАНХАЙДАВЫН БАЙГУУЛСАН СҮМД НЭР ШАГНАСАН ТУХАЙ"Тиймээс Бадаргуулт төрийн 32 (1906)-р оны 3 сарын 29-нд Эрдэнэ шанзудба, сангийн захирагч, да лам нар Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч манж, монгол сайдуудад уг хүсэлтийг уламжилсан байна. Хүрээний сайдууд Гадаад Монголын Төрийг Засах явдлын яамнаа уламжилж, тус яамнаас Манжийн Бадаргуулт төр хаанд мөн оны 5 сарын 21-ний өдөр айлтгаж, хаан “Өршөөлийг хөгжүүлэгч сүм” хэмээх нэрийг зарлигаар шагнан олгожээ. Энэхүү бичгийг сийрүүлбэл, “... Эдүгээ Гадаад Монголын Төрийг Засах Явдлын Яамнаас хүргэж ирсэн бичигт, манай Журганаас айлтгасан нь. Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд Янжи нарын газраас Жавзандамба хутагтын шавь, шаврун лам Лувсанхайдав, Түшээт хан аймгийн бэйс Пунцагцэрэнгийн хошууны нутаг Хүрээний өмнө этгээд газарт тавин таван өргөө гэрийн сүм үйлдэж байгуулаад сүмийн нэр шагнасугай хэмээн хүргэж ирсэн нь хуульд нийлэлцсэний тулд, түшмэл бид олдвоос хоёр сүмийн нэр зохиож хуудас бичиж хичээнгүйлэн дэвшүүлж, Дээрээс нэгэн сүмийн нэрийг бинтлэн гаргасан хойно хууль ёсоор Дотоод яам, Моо Кин Диян (моо king diyan)-д хүргүүлж хичээнгүйлэн бичүүлж буубай дарж олгосугай хэмээн БАДАРГУУЛТ ТӨРИЙН ГУЧИН ХОЁРДУГААР ОН ТАВАН САРЫН ХОРИН НЭГЭНД АЙЛТГАСАНД УЛААН БИЙРЭЭР ӨРШӨӨЛИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭГЧ СҮМИЙГ БИНТЛЭН ГАРГАГТУН...” хэмээжээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 6. "ИХ ЖУРГАНАА МАНАЙ ШАВЬ, ШАВРУН ЛАМ ЛУВСАНХАЙДАВЫН БАЙГУУЛСАН СҮМД ШАГНАСАН НЭРИЙН БУУБАЙ ДАРСАН БИЧГИЙГ ЗАЛЖ АВЧРУУЛААР ДОНИР ЛАМ ЖАМБАЛЫГ ЗАРСАН ЯВДЛЫГ МЭДҮҮЛСЭН ХЭРЭГ"Иймийн тул удалгүй Бадаргуулт төрийн 33 (1907)-р оны 10, 11 сарын үед донир лам Жамбалыг Бээжин хотноо илгээж, уг нэр шагнасан зарлиг бичгийг авчруулсан бололтой. Тухайн үеийн Манжийн хуулиар 50-аас дээш өрөө тасалгаатай сүмд Манжийн хаан нэр олгодог байсан учир ийнхүү Манжийн Бадаргуулт төр хаан нэр шагнасан ажээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 7. "ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМИЙН БАРИЛГА, БАЙГУУЛАМЖУУДЫН ХЭМЖЭЭГ БИЧСЭН БИЧИГ"(Энэхүү бичгийг бичсэн огноо тодорхойгүй)З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он 8. "ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМИЙН БАРИЛГА, БАЙГУУЛАМЖУУДЫН ХЭМЖЭЭГ БИЧСЭН БИЧИГ"(Энэхүү бичгийг бичсэн огноо тодорхойгүй)З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он 9. "ЁНЗОН ХАМБЫН СҮМ"Чойжин ламын сүм музейн зүүн талд VII Богд Жавзандамба хутагт Агваанчойживанчигпринлэйжамц (1850-1867), VIII Богд Жавзандамба хутагт Агваанлувсанчойжинямданзанванчиг (1869-1924), Эрдэнэ билигт тунгалаг бишрэлт хутагт Лувсанхайдав нарын багш, Их Хүрээний хувраг хийгээд номын хэрэгт тэргүүлэгч Хамба номун хан Балданчоймбол 1899 онд жанч халсны дараа VIII Богд Жавзандамба хутагт лүндэн буулган тусгай сүм байгуулан шарилыг нь занданшуулан залжээ.Уг сүм 1930-аад оны үед галд хайлах үед Балданчоймпэлийн занданшуулсан лагшин дүрийг авч гарсан бөгөөд Чойжин ламын сүм (Чойжин ламын сүм музей)-д залсан байна.З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он 10. "ЁНЗОН ХАМБЫН СҮМ" 9-тэй адил11. "ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ХҮРЭЭЛЭНД ШИЛЖҮҮЛЭХ ҮЕИЙН ЗУРАГ"Чойжин ламын сүмийн барилга байгууламж, бурхан шүтээн нь бусад олон дацан сүм хийд шиг устгагдаж үгүй болоогүй юм. Ийнхүү харьцангуй бүрэн бүтнээрээ үлдсэн тухай дурдвал, “Чойлбалсангийн эхнэр Бортолгой шүтлэг ихтэй хүн байсан төдийгүй чойжин ламыг их шүтэж дээдэлдэг байсан учраас маршал уг сүмийг Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн мэдэлд шилжүүлсэн” тухай аман сурвалж мэдээ бидний үед уламжлагдан иржээ.Мөн Оросын уран барилгач Васильев 1930 онд чойжин ламын сүмийг үзэж уран барилгын хийцийн хувьд дахин давтагдашгүй, хосгүй үнэт өв болохыг тодорхойлсон байдаг. 1937 онд Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн зарим эрдэмтэд чойжин ламын сүмийг шашны уран барилгын хувьд сонин гоёмсог болохыг тэмдэглэж, дотно гаднах хөрөг дүрсийг эвдэлгүй тэр хэвээр хадгалан ирээдүйд судалгаа шинжилгээний хэрэглэгдэхүүн болгох, сүмийг жижиглэн тасалж, эвдэн худалдах зэргээр сүйтгэж үгүй болгож болохгүй тухай илтгэх хуудсыг бичжээ. Эдгээр нь төр засгийн сонорт хүрч 1938 онд Ерөнхий сайд А.Амар, сайд нарын Зөвлөлийн Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч сайд, Улсын өрлөг жанжин чойбалсан нарын тушаалаар чойжин ламын сүмийг эрдэм шинжилгээ, үзэсгэлэнгийн зорилгоор Шинжлэх Ухааны Хүрээлэн буюу одоогийн Шинжлэх Ухааны Академийн мэдэлд өгөхөөр болжээ. Ингээд мөн онд Нийслэл Улаанбаатар хотыг Захирах яам, Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн хамтарсан комисс Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнд чойжин ламын сүмийг бурхан шүтээн, эд хөрөнгө, барилга байгууламжийг шилжүүлсэн байна.З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 12. "ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ХҮРЭЭЛЭНГИЙН ТЭРГҮҮЛЭГЧДИЙН 1941 ОНЫ 10 ДУГААР САРЫН 20-НЫ ӨДРИЙН ТОГТООЛ"Удалгүй 1941 оны 10 дугаар сарын 20-нд Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн зарим эрдэмтэн судлаачид Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх түүх, соёлын хосгүй зарим дурсгалт зүйлсийг улсын хамгаалалтад авах тухай санал, “Хуучин зүйлийг сахин хамгаалах тухай дүрэм” хэмээх дүрмийн төсөл боловсруулан Улсын Бага Хуралд өргөснийг хүлээн авч, 1941 оны 11 дүгээр сарын 13-ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид 79 дүгээр тогтоолоороо дээрх дүрмийг баталсан байна. Уг дүрэмд Чойжин ламын сүмийн Ямпай хаалгыг улсын хамгаалалтад авсан тухай зүйл заалт тусгажээ.1960 оны 4 дүгээр сарын 11-нд МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооноос Богдын ногоон сүм (одоогийн Богд хааны ордон музей), ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМ, Гандантэгчилэн хийд, Өндөр жанрайсэг, Гэсэр сүм, Чин ван Хандоржийн өргөө зэрэг түүх, соёлын дурсгалт газруудыг улсын хамгаалалтад авч музей, үзвэрийн газар байгуулах тухай 109 тоот тогтоол гаргажээ. Тус тогтоолд Чойжин ламын сүм, Богдын ногоон ордонг 1961 оны 5 дугаар сарын 01-ний дотор сэргээн засварлаж үзвэрийн буюу музейн зориулалтаар ашиглах талаар заасан байна. Удалгүй 1961 оны 10 дугаар сарын 09-нд БНМАУ-ын сайд нарын Зөвлөл 524 тоот тогтоол гаргаж, ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМ МУЗЕЙГ УЛСЫН НЭГДҮГЭЭР ЗЭРГИЙН ХАМГААЛАЛТАД БАЙХ ТҮҮХ-СОЁЛЫН ДУРСГАЛТ ЗҮЙЛСИЙН ЖАГСААЛТАД оруулжээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 1. "ЗАНХАН СҮМИЙН ХУРАЛ НОМЫН ТАХИЛ ТАВИЛАЛЫН ҮЙЛДВЭРТ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ГАРГАХ ТУХАЙ БОГД ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ЛҮНДЭН"   З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтынэмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он2. "ЗАНХАН СҮМИЙН ХУРАЛ НОМЫН ТАХИЛ ТАВИЛАЛЫН ҮЙЛДВЭРТ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ГАРГАХ ТУХАЙ БОГД ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ЛҮНДЭН"Лувсанхайдав номыг тэтгэгч сахиусыг оршоон буулгах болсон тул 1899-1901 оны үед Зүүн Хүрээнд сахиусны хурлын их, бага хоёр сүм, Лавринорд, хашаа байшин, жас зэргийг барьж, Жавзандамба хутагтын шавиас50 ламыг суулгажээ. Энэхүү сүмийн нэрийг архивын баримтад “Занхан” хэмээн тэмдэглэсэн байх ба “...ЗАНХАН СҮМ БОЛБООС ЧОЙЖИН САХИУСНЫ ТУХАЙ БУРХАН ШҮТЭЭН БА ХАМАГ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ЗАЛЖ АГУУЛАХ, ТЭР ТУХАЙН ОЛОН ЗҮЙЛИЙН ХУРАЛ НОМЫГ ХУРЖ БАЙХ ҮҮРДИЙН СҮМ болох бөгөөд миний олон үед байгуулсан олондацан аймгуудаас ер өчүүхэн төдий ялгаварлах газаргүй ...” хэмээн туссүмийн онцлогийг VIII Жавзандамба хутагт Бадаргуулт төрийн 28 (1902)-р оны 4 сарын шинийн 4-нд буулгасан лүндэндээ дурдсан байна./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ.2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ.2016 он 3. "ЗАНХАН СҮМИЙН ХУРАЛ НОМЫН ТАХИЛ ТАВИЛАЛЫН ҮЙЛДВЭРТ ХЭРЭГЛЭХ ЗҮЙЛИЙГ ГАРГАХ ТУХАЙ БОГД ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ЛҮНДЭН"Тус сүмд VIII Жавзандамба хутагт “Хар зүгийн шуламсын аймгийн өмгийг дарагч их амгалангийн урвалтгүй зүтгэн бүтээсэн орд харш” хэмээх нэр хайрласан гэх мэдээ бий. Зарим судлаачид эл сүмийг “Жангаан” гэж бичсэн байдаг нь бидний бодлоор Занхан гэдгийн сунжирч дуудагдсан нэршил бололтой. 1902 оны үед Занхан сүмийн хурал номын зардал 8 бум 2 түм 2 мянга 678 цайд хүрч байв. Цай нь тухайн үед төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг гүйцэтгэж байсан юм. Энэхүү сүмийг Д.Дамдинсүрэн “Их Хүрээний нэрт урчууд” бүтээлдээ “Пунцогпандэлин” хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.Гэвч 1903 оны өвлийн сүүл сарын нэгэн шөнө гэнэтийн гал түймэр гарч, тус сүм орд өргөө цөм шатаж, чойжин лам Лувсанхайдав зөвхөн өмссөн хувцастайгаа үлджээ. Иймээс Лувсанхайдавын сахиус буулгах, сүмийн хурал номыг тасралтгүй үргэлжлүүлэхийн тулд Их Хүрээний аймаг, дацангууд их, бага гэр зэргийг гаргаж хуучнаар Ленин клубын баруун үзүүрт Цахар гүн Шагдаржавын хашаанд барьсан байна./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 4. "ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ХАРЬЯАТ ШАВИЙН ШАВРУН ЛАМ ЛУВСАНХАЙДАВЫН БАЙГУУЛСАН СҮМД НЭР ШАГНАН ОЛГУУЛАХ ТУХАЙ"Удалгүй тухайн үеийн тэргүүн зэргийн газар шинжээч лам нар одоогийн тус сүм (өнөөгийн Чойжин ламын сүм музей)-ийн буй газрыг Хүрээний хамгийн их мөстлөгтэй догшин газар учир сахиус оршоох тусгай зан үйлд нэн тохиромжтой хэмээн шинжсэнээр 1904 оноос сүм өргөөг дахин байгуулж эхэлжээ. Улмаар гол сүм өргөөг 1906 он гэхэд барьж байгуулж дуусгасан бололтой бөгөөд Лувсанхайдав байгуулсан сүмдээ нэр шагнуулах тухай бичгийг уламжилж өгөхийг Жавзандамба хутагтын шавийг захирах Эрдэнэ шанзудба, сангийн захирагч, да лам нарт өргөн мэдүүлсэн байна. Уг бичигт “...Өчүүхэн Лувсанхайдав би Дээдийн түмэн өлзий бат болох ба шашин амьтны тусын тул залбирч ном унших учир, өөрийн хүчин ба олон өглөгийн эздийн өөр өөрийн дуртайяа туслан өгсөн зүйлийг хамтатгаж Хүрээний Монгол сайд бэйс Пунцагцэрэнгийн хошууны нутаг Хүрээний өмнө этгээд гурваны газарт мод, тоосго, шороогоор тусгайлан тавин таван тасалгаа сүм үйлдэж, ганжуурын зэрэг олон зүйлийн ном бурхан залж тахиад, гурван зуун илүү лам банди өдөр бүр ном уншмуй. Гуйх нь, уламжлан мэдүүлж, энэ байгуулсан сүмд нэр шагнан олгуулбаас болох ажаамуу” хэмээжээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 5. "ЖИБЗУНДАМБА ХУТАГТЫН ШАВЬ ШАВРУН ЛАМЛУВСАНХАЙДАВЫН БАЙГУУЛСАН СҮМД НЭР ШАГНАСАН ТУХАЙ"Тиймээс Бадаргуулт төрийн 32 (1906)-р оны 3 сарын 29-нд Эрдэнэ шанзудба, сангийн захирагч, да лам нар Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч манж, монгол сайдуудад уг хүсэлтийг уламжилсан байна. Хүрээний сайдууд Гадаад Монголын Төрийг Засах явдлын яамнаа уламжилж, тус яамнаас Манжийн Бадаргуулт төр хаанд мөн оны 5 сарын 21-ний өдөр айлтгаж, хаан “Өршөөлийг хөгжүүлэгч сүм” хэмээх нэрийг зарлигаар шагнан олгожээ. Энэхүү бичгийг сийрүүлбэл, “... Эдүгээ Гадаад Монголын Төрийг Засах Явдлын Яамнаас хүргэж ирсэн бичигт, манай Журганаас айлтгасан нь. Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд Янжи нарын газраас Жавзандамба хутагтын шавь, шаврун лам Лувсанхайдав, Түшээт хан аймгийн бэйс Пунцагцэрэнгийн хошууны нутаг Хүрээний өмнө этгээд газарт тавин таван өргөө гэрийн сүм үйлдэж байгуулаад сүмийн нэр шагнасугай хэмээн хүргэж ирсэн нь хуульд нийлэлцсэний тулд, түшмэл бид олдвоос хоёр сүмийн нэр зохиож хуудас бичиж хичээнгүйлэн дэвшүүлж, Дээрээс нэгэн сүмийн нэрийг бинтлэн гаргасан хойно хууль ёсоор Дотоод яам, Моо Кин Диян (моо king diyan)-д хүргүүлж хичээнгүйлэн бичүүлж буубай дарж олгосугай хэмээн БАДАРГУУЛТ ТӨРИЙН ГУЧИН ХОЁРДУГААР ОН ТАВАН САРЫН ХОРИН НЭГЭНД АЙЛТГАСАНД УЛААН БИЙРЭЭР ӨРШӨӨЛИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭГЧ СҮМИЙГ БИНТЛЭН ГАРГАГТУН...” хэмээжээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 6. "ИХ ЖУРГАНАА МАНАЙ ШАВЬ, ШАВРУН ЛАМ ЛУВСАНХАЙДАВЫН БАЙГУУЛСАН СҮМД ШАГНАСАН НЭРИЙН БУУБАЙ ДАРСАН БИЧГИЙГ ЗАЛЖ АВЧРУУЛААР ДОНИР ЛАМ ЖАМБАЛЫГ ЗАРСАН ЯВДЛЫГ МЭДҮҮЛСЭН ХЭРЭГ"Иймийн тул удалгүй Бадаргуулт төрийн 33 (1907)-р оны 10, 11 сарын үед донир лам Жамбалыг Бээжин хотноо илгээж, уг нэр шагнасан зарлиг бичгийг авчруулсан бололтой. Тухайн үеийн Манжийн хуулиар 50-аас дээш өрөө тасалгаатай сүмд Манжийн хаан нэр олгодог байсан учир ийнхүү Манжийн Бадаргуулт төр хаан нэр шагнасан ажээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 7. "ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМИЙН БАРИЛГА, БАЙГУУЛАМЖУУДЫН ХЭМЖЭЭГ БИЧСЭН БИЧИГ"(Энэхүү бичгийг бичсэн огноо тодорхойгүй)З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он 8. "ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМИЙН БАРИЛГА, БАЙГУУЛАМЖУУДЫН ХЭМЖЭЭГ БИЧСЭН БИЧИГ"(Энэхүү бичгийг бичсэн огноо тодорхойгүй)З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он 9. "ЁНЗОН ХАМБЫН СҮМ"Чойжин ламын сүм музейн зүүн талд VII Богд Жавзандамба хутагт Агваанчойживанчигпринлэйжамц (1850-1867), VIII Богд Жавзандамба хутагт Агваанлувсанчойжинямданзанванчиг (1869-1924), Эрдэнэ билигт тунгалаг бишрэлт хутагт Лувсанхайдав нарын багш, Их Хүрээний хувраг хийгээд номын хэрэгт тэргүүлэгч Хамба номун хан Балданчоймбол 1899 онд жанч халсны дараа VIII Богд Жавзандамба хутагт лүндэн буулган тусгай сүм байгуулан шарилыг нь занданшуулан залжээ.Уг сүм 1930-аад оны үед галд хайлах үед Балданчоймпэлийн занданшуулсан лагшин дүрийг авч гарсан бөгөөд Чойжин ламын сүм (Чойжин ламын сүм музей)-д залсан байна.З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он 10. "ЁНЗОН ХАМБЫН СҮМ" 9-тэй адил11. "ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ХҮРЭЭЛЭНД ШИЛЖҮҮЛЭХ ҮЕИЙН ЗУРАГ"Чойжин ламын сүмийн барилга байгууламж, бурхан шүтээн нь бусад олон дацан сүм хийд шиг устгагдаж үгүй болоогүй юм. Ийнхүү харьцангуй бүрэн бүтнээрээ үлдсэн тухай дурдвал, “Чойлбалсангийн эхнэр Бортолгой шүтлэг ихтэй хүн байсан төдийгүй чойжин ламыг их шүтэж дээдэлдэг байсан учраас маршал уг сүмийг Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн мэдэлд шилжүүлсэн” тухай аман сурвалж мэдээ бидний үед уламжлагдан иржээ.Мөн Оросын уран барилгач Васильев 1930 онд чойжин ламын сүмийг үзэж уран барилгын хийцийн хувьд дахин давтагдашгүй, хосгүй үнэт өв болохыг тодорхойлсон байдаг. 1937 онд Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн зарим эрдэмтэд чойжин ламын сүмийг шашны уран барилгын хувьд сонин гоёмсог болохыг тэмдэглэж, дотно гаднах хөрөг дүрсийг эвдэлгүй тэр хэвээр хадгалан ирээдүйд судалгаа шинжилгээний хэрэглэгдэхүүн болгох, сүмийг жижиглэн тасалж, эвдэн худалдах зэргээр сүйтгэж үгүй болгож болохгүй тухай илтгэх хуудсыг бичжээ. Эдгээр нь төр засгийн сонорт хүрч 1938 онд Ерөнхий сайд А.Амар, сайд нарын Зөвлөлийн Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч сайд, Улсын өрлөг жанжин чойбалсан нарын тушаалаар чойжин ламын сүмийг эрдэм шинжилгээ, үзэсгэлэнгийн зорилгоор Шинжлэх Ухааны Хүрээлэн буюу одоогийн Шинжлэх Ухааны Академийн мэдэлд өгөхөөр болжээ. Ингээд мөн онд Нийслэл Улаанбаатар хотыг Захирах яам, Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн хамтарсан комисс Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнд чойжин ламын сүмийг бурхан шүтээн, эд хөрөнгө, барилга байгууламжийг шилжүүлсэн байна.З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он 12. "ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ХҮРЭЭЛЭНГИЙН ТЭРГҮҮЛЭГЧДИЙН 1941 ОНЫ 10 ДУГААР САРЫН 20-НЫ ӨДРИЙН ТОГТООЛ"Удалгүй 1941 оны 10 дугаар сарын 20-нд Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн зарим эрдэмтэн судлаачид Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх түүх, соёлын хосгүй зарим дурсгалт зүйлсийг улсын хамгаалалтад авах тухай санал, “Хуучин зүйлийг сахин хамгаалах тухай дүрэм” хэмээх дүрмийн төсөл боловсруулан Улсын Бага Хуралд өргөснийг хүлээн авч, 1941 оны 11 дүгээр сарын 13-ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид 79 дүгээр тогтоолоороо дээрх дүрмийг баталсан байна. Уг дүрэмд Чойжин ламын сүмийн Ямпай хаалгыг улсын хамгаалалтад авсан тухай зүйл заалт тусгажээ.1960 оны 4 дүгээр сарын 11-нд МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооноос Богдын ногоон сүм (одоогийн Богд хааны ордон музей), ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМ, Гандантэгчилэн хийд, Өндөр жанрайсэг, Гэсэр сүм, Чин ван Хандоржийн өргөө зэрэг түүх, соёлын дурсгалт газруудыг улсын хамгаалалтад авч музей, үзвэрийн газар байгуулах тухай 109 тоот тогтоол гаргажээ. Тус тогтоолд Чойжин ламын сүм, Богдын ногоон ордонг 1961 оны 5 дугаар сарын 01-ний дотор сэргээн засварлаж үзвэрийн буюу музейн зориулалтаар ашиглах талаар заасан байна. Удалгүй 1961 оны 10 дугаар сарын 09-нд БНМАУ-ын сайд нарын Зөвлөл 524 тоот тогтоол гаргаж, ЧОЙЖИН ЛАМЫН СҮМ МУЗЕЙГ УЛСЫН НЭГДҮГЭЭР ЗЭРГИЙН ХАМГААЛАЛТАД БАЙХ ТҮҮХ-СОЁЛЫН ДУРСГАЛТ ЗҮЙЛСИЙН ЖАГСААЛТАД оруулжээ./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/4/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он

1. “ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛООД ХОЛБОГДОХ ЗАРИМ БАРИМТУУД”цахим үзэсгэлэнҮндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний түүхэн өдрийг тохиолдуулан Чойжин ламын сүм музейгээс“ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛООД ХОЛБОГДОХ ЗАРИМ БАРИМТУУД” цахим үзэсгэлэнг Та бүхэнд өргөн барьж байна.Музейгээс эрхлэн хэвлүүлсэн эрдэм шинжилгээ, судалгааны бүтээлүүдэд хэвлэгдсэн шинэ тулгар олон мэдээ, архивын баримтыг дэлгэж, Хурц билигт Сүрэнхорлоогийн шинэлэг бөгөөд сонирхолтой намтрыг уншигч та бүхний тааллын баясгаланд өргөн толилуулж байна. 2. НИЙСЛЭЛИЙН ХҮРЭЭНИЙ ГОЛЫН ЧОЙЖИН САХИУСНЫ ГҮРТЭНБЭ ЭРДЭНЭ БИЛИГТ, ТУНГАЛАГ БИШРЭЛТ ХУТАГ ЛУВСАНХАЙДАВ (1872-1918), ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛОО (1874-1945) Хурц билигт Сүрэнхорлоог Эрдэнэ билигт, тунгалаг бишрэлт хутаг Лувсанхайдавын “эхнэр” “гэргий” хэмээн бичсээр ирсэн бөгөөд үнэн хэрэгтээ Лувсанхайдавын нууц тарнийн ёсны бясалгал бүтээлийн хамтрагч “эх дагина” буюу “юм ханд” билээ. Бурхны шашны дээд хөлгөний ёсны дандарын номлолд бурхны хутгийг олох хамгийн дөт зам нь эцэг, эх хослон бясалгал үйлдэх гэж үздэг байна. 3. ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛОО(1874-1945)Сүрэнхорлоогийн гэр бүлийнхэн түүнийг 10 гаруй настай байхад Богд Жавзандамба хутагтад мөргөхөөр Их хүрээнд ирээд буцахдаа 10 гаруй насны хоёр охиноо Дамдин хэмээх айлд өргүүлээд буцсан гэдэг. [1]Өвгөн Жамбал “Чойжин лам Маймаа хотын Дамдин зайсангийн охин Сүрэнхорлоог эхнэр болгон авлаа” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Тухайн үед Жавзандамба хутагтын шавь нарыг захирах Эрдэнэ шанзудбын газарт лам ба хар зайсан хэмээх тушаалтнууд алба хашиж байсан юм. Тиймээс Дамдин абугай бол тэрхүү Эрдэнэ шанзудбын газарт тушаал хашиж байсан зайсангуудын нэг байсан бололтой. [1]Гэвч түүний эцгийн нэрийг 1929, 1930 оны хөрөнгө хураасан баримтад Санжинжав, 1931 оны сонгуулийн эрх хассан тухай баримтад Санжжав, 1933 оны Улаанбаатар хүн ам, мал хөрөнгийн тооллогын материалд Санжайжав хэмээн бичжээ. Чухамхүү ямар учир шалтгааны улмаас овгоо сольсон эсвэл угаас Санжайжав (Санжжав, Санжинжав) хэмээх нэрээр овоглож байсныг илэрхийлэх баримт хараахан олдоогүй болно. Магадгүй Санжайжав бол түүнийг төрүүлсөн эцгийн нэр байж болох юм. 4. Олноо өргөгдсөний 5 (1915)-р онд Чойжин лам Лувсанхайдав орд сүмийн үйлдвэрт 5600 лан мөнгө туслан барьсан байна.Лувсанхайдав хутагт тэрхүү мөнгөний 3000 ланд таацуулан олговоос зохих ногоон өнгийн тэргийг өөрийг нь олон жил сувилан асарч, хамаг ажилд үнэн сэтгэлийг зориулсан Сүрэнхорлоод шилжүүлэхийг Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаа өргөн мэдүүлжээ. [1]Эл баримтыг танилцуулбал “... Мөн Гүжир хамба, Нийслэл Хүрээний голын Чойжин сахиулсаны гүртэнбэ Эрдэнэ билигт, тунгалаг бишрэлт хутагт Лувсанхайдавын туслан барьсан үнэхээрийн мөнгөн таван мянган зургаан зуун ланг дүрмийн ёсоор найман хувь болгон бодвоос долоон мянган ланд хүрэхийн дотроос гурван мянган ланд дүрмийн ёсоор олговоос зохих ногоон өнгийн тэргийг өөрийн биеийг он удтал асран сувилж хамаг аж ахуйд үнэнхүүг гүйцэтгэн зүтгэж явсан их шавь Хурц билигт цол, хүрэн жинс, гурван давхацлага динбүн дэвсгэр түшлэг бүхийг Сүрэнхорлоод шилжүүлэн хэрэглүүлэхийг гуйсан нь хишиг эзнээс гарах тул Зарлигийг айлтгасугай” хэмээжээ. Энэхүү хүсэлтийг Богд хаанд Дотоод яамнаас өргөн барьж, хаантан ёсоор болгосон байдаг. Хурц билигт Сүрэнхорлоо үзэсгэлэн гоо, даруу төлөв, үг дуу цөөтэй, хятад, төвөд хэлний болон хөгжмийн өндөр мэдлэгтэй тухайн үедээ нилээд өндөр боловсролтой эмэгтэй байжээ.5. 4.5 адилхан тайлбартай байсан. 6. Жавзандамба хутагт хүмүүсийн байгуулсан гавьяа зүтгэл болон алба тушаалаа эндэлгүй олон жил гүйцэтгэснийг үнэлж тэдгээр хүмүүст цол, өргөмжлөл хүртээдэг уламжлалтай байв. Олноо өргөгдсөний 4 (1914)-р онд VIII Богд хаан Жибзундамба хутагт зарлиг буулгаж Сүрэнхорлоод хүрэн жинс, хурц билигт цолоор шагнасан байна. Олноо өргөгдсөний 6 (1916)-р цагаан сарын 10-нд эзэн хаан VIII Жавзандамба хутагт Сүрэнхорлоод “Дарь” цолыг шагнан хүртээсэн байна.Энэ тухай архивын баримтад “... Эдүгээ бидний шанзудба, да лам нарт буулгасан Зарлиг. Их шавь хүүхэн Сүрэнхорлоо хурц билигтэд Дарь цол шагнаж, үүгээр хишигт мөргүүлсэн тул зохих газруудад явуулж гүйцэтгэгтүн...” хэмээжээ. 7. 1904-1908 онд Чойжин ламын сүмийг дахин сэргээн байгуулахад Чойжин лам Лувсанхайдавын эх дагина Сүрэнхорлоо ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн гэж судлаачид үздэг. Тиймээс VIII Богд хаан энэхүү гавьяа зүтгэлийг үнэлж Сүрэнхорлоод дээр өгүүлсэн гурван давхар димбүн дэвсгэр хэрэглэх тухай зарлиг буулгасан байж болох юм. 1914 онд Сүрэнхорлоод хүрэн жинс, хурц билигт цолоор шагнасан байна. Энэ тухай архивын баримтад “Сайд Эрдэнэ шанзудба, да лам нарын бичиг. Хурц билигт Сүрэнхорлоод тамга дарсан бичиг хадгалуулсаны учир. Хэрлэнгийн дарга Содномдаржаа, шүүлэнгэ, мэдээчинд тушаав. Тушаах учир. Байцааваас Хамба Чойжин бламтанаа бараа болох Сүрэнхорлоог урьд Лүндэнгээр албан улаагүй болгосон ба Олноо өргөгдсөний тэргүүн он Хишиг тархаах зарлигийн дотор Сүрэнхорлоо түүнд гурван давхацлага димбүн дэвсгэр шагнаж хэрэглүүлсэн. Бас энэ жил Зарлигаар хүрэн жинс, хурц билигт цол шагнасан бөгөөд одоо энэ мэт удаа дараацан хишиг хүртээсэн явдлыг зүй нь харьяат газрын дансанд тэмдэглэж, итгэмж бат илэрхийлвээс зохихын тулд тамга дарсан бичиг нэгэн хувийг шийтгэж хурц билигт Сүрэнхорлоод хадгалуулснаас...” хэмээжээ.Олноо өргөгдсөний дөрөвдүгээр он зургаан сарын хорин 8. (Коминтерний Гүйцэтгэх Хороо)- оос 1929 оны 3 сард Монголын асуудлаар тогтоол гаргаж ирүүлсэн бөгөөд БНМАУ-ыг Ардын Хувьсгалт Нам нь Коминтернд талархагч байгууллагын хувьд Коминтерний үзэл суртал, улс төрийн шууд удирдлагын дор ажиллана гэдгийг тэмдэглээд, “намын шинэ удирдлага нь их хурлынхаа шийдвэрийг ялангуяа өргөн ард түмний, эдийн засгийн байдлыг үнэхээр сайжруулахад чиглэсэн шийдвэрийг биелүүлэхэд бүх хүчээ чиглүүлж хөрөнгөтөн- феодал, лам нарын эдийн засаг-улс төрийн бааз суурийг таслах нь чухал” хэмээн заажээ.Ийнхүү үүрэг авсан “Зүүнтний” удирдагчид ажилдаа орж, 1929 оны дунд үеэс албан татварын шинэ хуулийг баталж, малын тоог баримталж байсан хуучин журмыг өөрчлөн, мал ба үл хөдлөх хөрөнгөнд татвар ногдуулах, чингэхдээ ангийн байр суурийг хатуу баримтлах журам тогтоов. 1929 оны эхээр Намын Төв Хорооноос феодалын хөрөнгө хураах асуудлыг боловсруулах комиссыг томилсон байна.Намын Төв Хорооны Тэргүүлэгчид ба Намын Төв Хянан Байцаах Комиссын хамтарсан 1929 оны 7 сарын 13-ны хурлаар феодалын хөрөнгө хураах асуудлыг судлан боловсруулах тусгай комиссын зааврыг авч хэлэлцээд, феодал ангийн хөрөнгө хураах ажилд хөдөлмөрчин олон түмнийг өргөнөөр оролцуулахын чухлыг намын байгууллагуудад анхааруулж байсан бол, 1929 оны 9 сард Намын Төв Хороо, Намын Төв Хянан Байцаах Комиссын хамтарсан хурал дээрх асуудлыг дахин авч хэлэлцээд феодалын хөдлөх ба үл хөдлөх хөрөнгийг хураах ажилд нэн даруй шилжин орохыг Улсын Бага хурал ба Засгийн газарт санамж болгов. Түүний дагуу 1929 оны 9 сарын 16-нд БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид, Засгийн газрын эрхлэх товчооны хамтарсан хурлаас феодалын хөрөнгийг хурааж эхлэх тухай тогтоол гаргаж, “...эдгээр этгээдийн хөрөнгийг шууд хурааж, өөрийн аж амьдралыг сайжруулах үндсэн хөрөнгө болговоос зохимуй...” хэмээгээд феодалын хөрөнгийг хэрхэн хураах зааврыг баталсан байна. 9. Засгийн газар хөрөнгө хураах ажил эрхлэх төв комиссыг 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж Феодалын хөрөнгө хураах ажил эрхлэх салбар комиссууд орон нутагт байгуулагдаж, тэдгээрт туслах үүрэгтэй нам, эвлэлийн гишүүн 204 хүнийг аймаг, хошуудад хуваарилан явуулж байв. Феодал хэмээгдэгчдийн хөрөнгийг хураах ажил Улаанбаатар хотод IX сарын 18-нд бусад аймагт мөн сарын сүүлээс эхэлсэн байна. Феодалын хөрөнгө хураах нэрийдлээр ард олны хувийн өмчид бүдүүлгээр халдаж, хувийн аж ахуйг эрс хавчих болсон энэхүү явдал Сүрэнхорлоог тойрсонгүй, дайрчээ.1929 оны 10 сарын 27-нд Сүрэнхорлоогоос хураах хөрөнгийн бүртгэлийг гаргав. Үүнд, 1170 төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгө, 900 төгрөгийн алт, 145 төгрөг 50 мөнгөний үнэ бүхий цагаан мөнгө, 781 төгрөг 50 мөнгөний үнэтэй үнэт чулуу, 330 төгрөг 50 мөнгөний үнэ бүхий эд бараа, 1259 төгрөгийн хувцас, гэрийн эд хогшлын зүйлсийг бичжээ. 1930 оны 1 сарын 15-нд 5 төгрөгийн эд зүйлс хураасан байна.1930 оны 4 сарын 18-нд түүнээс хураах хөрөнгийн бүртгэлийг дахин гаргажээ. Эл бүртгэлд үхэр 19, нэгтгэсэн татварын дүрмийн ёсоор 700 төгрөгийн үнэ бүхий мал, 2755 төгрөгийн үнэтэй хашаа байшин, 18 төгрөг бүхий цагаан мөнгө, 16 төгрөгийн үнэт чулуу, хар Бат-Очироос авах 850 төгрөг, 68 төгрөгийн эд бараа, 962 төгрөг 55 мөнгөний үнэ бүхий хувцас хунар, гэрийн эд хогшлын зүйлсийг тэмдэглэжээ. Харин уг өдөр түүнд 300 төгрөгийн үнэ бүхий 1 лан 5 цэнгийн алтан дэвсгэртэй, сувдтай гэзэгний даруулгыг үлдээсэн байна. Түүний хөрөнгийг хураасан тухай эгч Цэрэнхоролынх нь дүү Б.Дондогдулам “Эгчийн хөрөнгийг 3 удаа хураасан хэмээн зээ охин Д.Зулдаа өгүүлжээ. Энэ бүхнээс үзвэл түүнийг “феодал” хэмээн үзэж хөрөнгийг нь 3 удаа хураасан аж.10. 1924 оны 7 сарын 7-нд Ерөнхий сайд Б.Цэрэндорж, улсын анхдугаар их хурлыг мөн оны өвлийн тэргүүн сард хуралдуулах тухай зарлан мэдэгджээ. 1924 оны 11 сарын 8-нд эхэлсэн улсын анхдугаар их хурлын нэн чухал үүрэг нь анхдугаар Үндсэн хуулийг хэлэлцэн батлах явдал байсан бөгөөд Үндсэн хуулийн төслийг 1924 оны 11 сарын 25-26-нд хэлэлцэж, 11 сарын 26-ны 16 цаг 45 минутад хурлын төлөөлөгчид санал нэгтэйгээр баталсан байна.Анхдугаар Үндсэн хууль нь оршил, “Монголын жинхэнэ ардын эрх чөлөөг илтгэн тунхаглах нь”, “Улсын дээд эрхийг барих газрын тухай”, “Нутгийн захиргааны тухай”, “Сонгох ба сонгогдох эрхийн тухай”, “Улсын орлого зарлагын эрхийн тухай”, “Улсын тамга ба сүлд тэмдэг, туг далбаа гурвын тухай” хэмээх 6 бүлэг, 50 зүйлтэй байв.Үндсэн хууль нь бүхэлдээ Монголын түүхэнд анх удаагаа хаант ёсыг халж, үндэсний ардчилсан өөрчлөлт, эрх зүйн чухал зарчмууд, улс төрийн цоо шинэ тогтолцоог хуульчлан баталгаажуулж, Бүгд Найрамдах улсыг тунхаглан зарласнаараа түүхэн ач холбогдолтой байв. 18 насанд хүрсэн иргэн бүхэн сонгох, сонгогдох эрхтэй хэмээн батлан тунхагласан боловч урьдын ван, гүн, хутагт, хувилгаад, сүм хийдэд данстай лам нар, бусдын хөдөлмөрийг мөлжин амьдрагчид, мөнгө хүүлэгчид зэрэг нийгмийн зарим хэсгийнхний сонгуулийн эрхийг хассан байна. Ингэснээр олон хүний сонгуульд оролцож төрийн эрх баригчдыг сонгох эрхийг хаан боогдуулжээ.Үндсэн хуульд заасан ёсоор 1931 онд эх дагина Сүрэнхорлоогийн сонгуульд оролцох эрхийг хассан байна. Энэ тухай архивын баримтад “Есдүгээр хорооны сонгуулийн эрх хасагчдын тухай ... Санжжавын Сүрэнхорлоо ... нар болбоос шавь нар бүхий ба нийтийн шүүмжлэлээр ихээхэн орлого ашигтайгаар бусдыг мөлжиж явсан ба түүнчлэн Сүрэнхорлоо болбоос урьд Богдын дүү Чойжин хамбын эхнэр болон удаан жилээр явсан буюу тэр биедээ гүнгийн зэрэг, хүрэн жинсийг зүүж явсан учраас эдгээр 7 хүний эрхийг хасах нь зүйтэй хэмээн бид нараас үзэж буй болой ...” хэмээжээ.1. “ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛООД ХОЛБОГДОХ ЗАРИМ БАРИМТУУД”цахим үзэсгэлэнҮндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний түүхэн өдрийг тохиолдуулан Чойжин ламын сүм музейгээс“ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛООД ХОЛБОГДОХ ЗАРИМ БАРИМТУУД” цахим үзэсгэлэнг Та бүхэнд өргөн барьж байна.Музейгээс эрхлэн хэвлүүлсэн эрдэм шинжилгээ, судалгааны бүтээлүүдэд хэвлэгдсэн шинэ тулгар олон мэдээ, архивын баримтыг дэлгэж, Хурц билигт Сүрэнхорлоогийн шинэлэг бөгөөд сонирхолтой намтрыг уншигч та бүхний тааллын баясгаланд өргөн толилуулж байна. 2. НИЙСЛЭЛИЙН ХҮРЭЭНИЙ ГОЛЫН ЧОЙЖИН САХИУСНЫ ГҮРТЭНБЭ ЭРДЭНЭ БИЛИГТ, ТУНГАЛАГ БИШРЭЛТ ХУТАГ ЛУВСАНХАЙДАВ (1872-1918), ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛОО (1874-1945) Хурц билигт Сүрэнхорлоог Эрдэнэ билигт, тунгалаг бишрэлт хутаг Лувсанхайдавын “эхнэр” “гэргий” хэмээн бичсээр ирсэн бөгөөд үнэн хэрэгтээ Лувсанхайдавын нууц тарнийн ёсны бясалгал бүтээлийн хамтрагч “эх дагина” буюу “юм ханд” билээ. Бурхны шашны дээд хөлгөний ёсны дандарын номлолд бурхны хутгийг олох хамгийн дөт зам нь эцэг, эх хослон бясалгал үйлдэх гэж үздэг байна. 3. ХУРЦ БИЛИГТ СҮРЭНХОРЛОО(1874-1945)Сүрэнхорлоогийн гэр бүлийнхэн түүнийг 10 гаруй настай байхад Богд Жавзандамба хутагтад мөргөхөөр Их хүрээнд ирээд буцахдаа 10 гаруй насны хоёр охиноо Дамдин хэмээх айлд өргүүлээд буцсан гэдэг. [1]Өвгөн Жамбал “Чойжин лам Маймаа хотын Дамдин зайсангийн охин Сүрэнхорлоог эхнэр болгон авлаа” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Тухайн үед Жавзандамба хутагтын шавь нарыг захирах Эрдэнэ шанзудбын газарт лам ба хар зайсан хэмээх тушаалтнууд алба хашиж байсан юм. Тиймээс Дамдин абугай бол тэрхүү Эрдэнэ шанзудбын газарт тушаал хашиж байсан зайсангуудын нэг байсан бололтой. [1]Гэвч түүний эцгийн нэрийг 1929, 1930 оны хөрөнгө хураасан баримтад Санжинжав, 1931 оны сонгуулийн эрх хассан тухай баримтад Санжжав, 1933 оны Улаанбаатар хүн ам, мал хөрөнгийн тооллогын материалд Санжайжав хэмээн бичжээ. Чухамхүү ямар учир шалтгааны улмаас овгоо сольсон эсвэл угаас Санжайжав (Санжжав, Санжинжав) хэмээх нэрээр овоглож байсныг илэрхийлэх баримт хараахан олдоогүй болно. Магадгүй Санжайжав бол түүнийг төрүүлсөн эцгийн нэр байж болох юм. 4. Олноо өргөгдсөний 5 (1915)-р онд Чойжин лам Лувсанхайдав орд сүмийн үйлдвэрт 5600 лан мөнгө туслан барьсан байна.Лувсанхайдав хутагт тэрхүү мөнгөний 3000 ланд таацуулан олговоос зохих ногоон өнгийн тэргийг өөрийг нь олон жил сувилан асарч, хамаг ажилд үнэн сэтгэлийг зориулсан Сүрэнхорлоод шилжүүлэхийг Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаа өргөн мэдүүлжээ. [1]Эл баримтыг танилцуулбал “... Мөн Гүжир хамба, Нийслэл Хүрээний голын Чойжин сахиулсаны гүртэнбэ Эрдэнэ билигт, тунгалаг бишрэлт хутагт Лувсанхайдавын туслан барьсан үнэхээрийн мөнгөн таван мянган зургаан зуун ланг дүрмийн ёсоор найман хувь болгон бодвоос долоон мянган ланд хүрэхийн дотроос гурван мянган ланд дүрмийн ёсоор олговоос зохих ногоон өнгийн тэргийг өөрийн биеийг он удтал асран сувилж хамаг аж ахуйд үнэнхүүг гүйцэтгэн зүтгэж явсан их шавь Хурц билигт цол, хүрэн жинс, гурван давхацлага динбүн дэвсгэр түшлэг бүхийг Сүрэнхорлоод шилжүүлэн хэрэглүүлэхийг гуйсан нь хишиг эзнээс гарах тул Зарлигийг айлтгасугай” хэмээжээ. Энэхүү хүсэлтийг Богд хаанд Дотоод яамнаас өргөн барьж, хаантан ёсоор болгосон байдаг. Хурц билигт Сүрэнхорлоо үзэсгэлэн гоо, даруу төлөв, үг дуу цөөтэй, хятад, төвөд хэлний болон хөгжмийн өндөр мэдлэгтэй тухайн үедээ нилээд өндөр боловсролтой эмэгтэй байжээ.5. 4.5 адилхан тайлбартай байсан. 6. Жавзандамба хутагт хүмүүсийн байгуулсан гавьяа зүтгэл болон алба тушаалаа эндэлгүй олон жил гүйцэтгэснийг үнэлж тэдгээр хүмүүст цол, өргөмжлөл хүртээдэг уламжлалтай байв. Олноо өргөгдсөний 4 (1914)-р онд VIII Богд хаан Жибзундамба хутагт зарлиг буулгаж Сүрэнхорлоод хүрэн жинс, хурц билигт цолоор шагнасан байна. Олноо өргөгдсөний 6 (1916)-р цагаан сарын 10-нд эзэн хаан VIII Жавзандамба хутагт Сүрэнхорлоод “Дарь” цолыг шагнан хүртээсэн байна.Энэ тухай архивын баримтад “... Эдүгээ бидний шанзудба, да лам нарт буулгасан Зарлиг. Их шавь хүүхэн Сүрэнхорлоо хурц билигтэд Дарь цол шагнаж, үүгээр хишигт мөргүүлсэн тул зохих газруудад явуулж гүйцэтгэгтүн...” хэмээжээ. 7. 1904-1908 онд Чойжин ламын сүмийг дахин сэргээн байгуулахад Чойжин лам Лувсанхайдавын эх дагина Сүрэнхорлоо ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн гэж судлаачид үздэг. Тиймээс VIII Богд хаан энэхүү гавьяа зүтгэлийг үнэлж Сүрэнхорлоод дээр өгүүлсэн гурван давхар димбүн дэвсгэр хэрэглэх тухай зарлиг буулгасан байж болох юм. 1914 онд Сүрэнхорлоод хүрэн жинс, хурц билигт цолоор шагнасан байна. Энэ тухай архивын баримтад “Сайд Эрдэнэ шанзудба, да лам нарын бичиг. Хурц билигт Сүрэнхорлоод тамга дарсан бичиг хадгалуулсаны учир. Хэрлэнгийн дарга Содномдаржаа, шүүлэнгэ, мэдээчинд тушаав. Тушаах учир. Байцааваас Хамба Чойжин бламтанаа бараа болох Сүрэнхорлоог урьд Лүндэнгээр албан улаагүй болгосон ба Олноо өргөгдсөний тэргүүн он Хишиг тархаах зарлигийн дотор Сүрэнхорлоо түүнд гурван давхацлага димбүн дэвсгэр шагнаж хэрэглүүлсэн. Бас энэ жил Зарлигаар хүрэн жинс, хурц билигт цол шагнасан бөгөөд одоо энэ мэт удаа дараацан хишиг хүртээсэн явдлыг зүй нь харьяат газрын дансанд тэмдэглэж, итгэмж бат илэрхийлвээс зохихын тулд тамга дарсан бичиг нэгэн хувийг шийтгэж хурц билигт Сүрэнхорлоод хадгалуулснаас...” хэмээжээ.Олноо өргөгдсөний дөрөвдүгээр он зургаан сарын хорин 8. (Коминтерний Гүйцэтгэх Хороо)- оос 1929 оны 3 сард Монголын асуудлаар тогтоол гаргаж ирүүлсэн бөгөөд БНМАУ-ыг Ардын Хувьсгалт Нам нь Коминтернд талархагч байгууллагын хувьд Коминтерний үзэл суртал, улс төрийн шууд удирдлагын дор ажиллана гэдгийг тэмдэглээд, “намын шинэ удирдлага нь их хурлынхаа шийдвэрийг ялангуяа өргөн ард түмний, эдийн засгийн байдлыг үнэхээр сайжруулахад чиглэсэн шийдвэрийг биелүүлэхэд бүх хүчээ чиглүүлж хөрөнгөтөн- феодал, лам нарын эдийн засаг-улс төрийн бааз суурийг таслах нь чухал” хэмээн заажээ.Ийнхүү үүрэг авсан “Зүүнтний” удирдагчид ажилдаа орж, 1929 оны дунд үеэс албан татварын шинэ хуулийг баталж, малын тоог баримталж байсан хуучин журмыг өөрчлөн, мал ба үл хөдлөх хөрөнгөнд татвар ногдуулах, чингэхдээ ангийн байр суурийг хатуу баримтлах журам тогтоов. 1929 оны эхээр Намын Төв Хорооноос феодалын хөрөнгө хураах асуудлыг боловсруулах комиссыг томилсон байна.Намын Төв Хорооны Тэргүүлэгчид ба Намын Төв Хянан Байцаах Комиссын хамтарсан 1929 оны 7 сарын 13-ны хурлаар феодалын хөрөнгө хураах асуудлыг судлан боловсруулах тусгай комиссын зааврыг авч хэлэлцээд, феодал ангийн хөрөнгө хураах ажилд хөдөлмөрчин олон түмнийг өргөнөөр оролцуулахын чухлыг намын байгууллагуудад анхааруулж байсан бол, 1929 оны 9 сард Намын Төв Хороо, Намын Төв Хянан Байцаах Комиссын хамтарсан хурал дээрх асуудлыг дахин авч хэлэлцээд феодалын хөдлөх ба үл хөдлөх хөрөнгийг хураах ажилд нэн даруй шилжин орохыг Улсын Бага хурал ба Засгийн газарт санамж болгов. Түүний дагуу 1929 оны 9 сарын 16-нд БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид, Засгийн газрын эрхлэх товчооны хамтарсан хурлаас феодалын хөрөнгийг хурааж эхлэх тухай тогтоол гаргаж, “...эдгээр этгээдийн хөрөнгийг шууд хурааж, өөрийн аж амьдралыг сайжруулах үндсэн хөрөнгө болговоос зохимуй...” хэмээгээд феодалын хөрөнгийг хэрхэн хураах зааврыг баталсан байна. 9. Засгийн газар хөрөнгө хураах ажил эрхлэх төв комиссыг 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж Феодалын хөрөнгө хураах ажил эрхлэх салбар комиссууд орон нутагт байгуулагдаж, тэдгээрт туслах үүрэгтэй нам, эвлэлийн гишүүн 204 хүнийг аймаг, хошуудад хуваарилан явуулж байв. Феодал хэмээгдэгчдийн хөрөнгийг хураах ажил Улаанбаатар хотод IX сарын 18-нд бусад аймагт мөн сарын сүүлээс эхэлсэн байна. Феодалын хөрөнгө хураах нэрийдлээр ард олны хувийн өмчид бүдүүлгээр халдаж, хувийн аж ахуйг эрс хавчих болсон энэхүү явдал Сүрэнхорлоог тойрсонгүй, дайрчээ.1929 оны 10 сарын 27-нд Сүрэнхорлоогоос хураах хөрөнгийн бүртгэлийг гаргав. Үүнд, 1170 төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгө, 900 төгрөгийн алт, 145 төгрөг 50 мөнгөний үнэ бүхий цагаан мөнгө, 781 төгрөг 50 мөнгөний үнэтэй үнэт чулуу, 330 төгрөг 50 мөнгөний үнэ бүхий эд бараа, 1259 төгрөгийн хувцас, гэрийн эд хогшлын зүйлсийг бичжээ. 1930 оны 1 сарын 15-нд 5 төгрөгийн эд зүйлс хураасан байна.1930 оны 4 сарын 18-нд түүнээс хураах хөрөнгийн бүртгэлийг дахин гаргажээ. Эл бүртгэлд үхэр 19, нэгтгэсэн татварын дүрмийн ёсоор 700 төгрөгийн үнэ бүхий мал, 2755 төгрөгийн үнэтэй хашаа байшин, 18 төгрөг бүхий цагаан мөнгө, 16 төгрөгийн үнэт чулуу, хар Бат-Очироос авах 850 төгрөг, 68 төгрөгийн эд бараа, 962 төгрөг 55 мөнгөний үнэ бүхий хувцас хунар, гэрийн эд хогшлын зүйлсийг тэмдэглэжээ. Харин уг өдөр түүнд 300 төгрөгийн үнэ бүхий 1 лан 5 цэнгийн алтан дэвсгэртэй, сувдтай гэзэгний даруулгыг үлдээсэн байна. Түүний хөрөнгийг хураасан тухай эгч Цэрэнхоролынх нь дүү Б.Дондогдулам “Эгчийн хөрөнгийг 3 удаа хураасан хэмээн зээ охин Д.Зулдаа өгүүлжээ. Энэ бүхнээс үзвэл түүнийг “феодал” хэмээн үзэж хөрөнгийг нь 3 удаа хураасан аж.10. 1924 оны 7 сарын 7-нд Ерөнхий сайд Б.Цэрэндорж, улсын анхдугаар их хурлыг мөн оны өвлийн тэргүүн сард хуралдуулах тухай зарлан мэдэгджээ. 1924 оны 11 сарын 8-нд эхэлсэн улсын анхдугаар их хурлын нэн чухал үүрэг нь анхдугаар Үндсэн хуулийг хэлэлцэн батлах явдал байсан бөгөөд Үндсэн хуулийн төслийг 1924 оны 11 сарын 25-26-нд хэлэлцэж, 11 сарын 26-ны 16 цаг 45 минутад хурлын төлөөлөгчид санал нэгтэйгээр баталсан байна.Анхдугаар Үндсэн хууль нь оршил, “Монголын жинхэнэ ардын эрх чөлөөг илтгэн тунхаглах нь”, “Улсын дээд эрхийг барих газрын тухай”, “Нутгийн захиргааны тухай”, “Сонгох ба сонгогдох эрхийн тухай”, “Улсын орлого зарлагын эрхийн тухай”, “Улсын тамга ба сүлд тэмдэг, туг далбаа гурвын тухай” хэмээх 6 бүлэг, 50 зүйлтэй байв.Үндсэн хууль нь бүхэлдээ Монголын түүхэнд анх удаагаа хаант ёсыг халж, үндэсний ардчилсан өөрчлөлт, эрх зүйн чухал зарчмууд, улс төрийн цоо шинэ тогтолцоог хуульчлан баталгаажуулж, Бүгд Найрамдах улсыг тунхаглан зарласнаараа түүхэн ач холбогдолтой байв. 18 насанд хүрсэн иргэн бүхэн сонгох, сонгогдох эрхтэй хэмээн батлан тунхагласан боловч урьдын ван, гүн, хутагт, хувилгаад, сүм хийдэд данстай лам нар, бусдын хөдөлмөрийг мөлжин амьдрагчид, мөнгө хүүлэгчид зэрэг нийгмийн зарим хэсгийнхний сонгуулийн эрхийг хассан байна. Ингэснээр олон хүний сонгуульд оролцож төрийн эрх баригчдыг сонгох эрхийг хаан боогдуулжээ.Үндсэн хуульд заасан ёсоор 1931 онд эх дагина Сүрэнхорлоогийн сонгуульд оролцох эрхийг хассан байна. Энэ тухай архивын баримтад “Есдүгээр хорооны сонгуулийн эрх хасагчдын тухай ... Санжжавын Сүрэнхорлоо ... нар болбоос шавь нар бүхий ба нийтийн шүүмжлэлээр ихээхэн орлого ашигтайгаар бусдыг мөлжиж явсан ба түүнчлэн Сүрэнхорлоо болбоос урьд Богдын дүү Чойжин хамбын эхнэр болон удаан жилээр явсан буюу тэр биедээ гүнгийн зэрэг, хүрэн жинсийг зүүж явсан учраас эдгээр 7 хүний эрхийг хасах нь зүйтэй хэмээн бид нараас үзэж буй болой ...” хэмээжээ.

1. “ШҮТЭЭН ЗУРАГ” ЦАХИМ ҮЗЭСГЭЛЭН Монгол Улсын Соёлын яамнаас хоёр дахь жилдээ зохион байгуулж буй“Соёлын бүтээлч сар”-ын хүрээнд Чойжин ламын сүм музей нь монгол, англитайлбар бүхий “ШҮТЭЭН ЗУРАГ” цахим үзэсгэлэнг Та бүхэнд өргөн барьж байна.Монгол төрийн сахиусны орд өргөө Чойжин ламын сүм музей нь урлахуй ухаанысор болсон шүтээн зургийн үзэсгэлэнт нэгэн чуулган юм. Энэхүү цахим үзэсгэлэндмонгол урчуудын билиг оюуны шим, гарын ураар бурхан дүрслэлийн тигийн дагуубүтээгдэж, Монгол Улсын төрийн сахиусны гүдэн, Эрдэнэ билигт, Тунгалаг бишрэлтхутагт Лувсанхайдавын адистид оршсон танка зураг, зээгт наамал, уран хатгамалбүтээлүүд багтсан юм.2. ТОРГОН ЗУРАГ Торгон зураг буюу зээгт наамал нь торго, хоргойг наах, зээглэх, хатгах зэрэг гар оёдлын аргаар урлаж, алт мөнгө тэргүүтэн элдэв зүйл үнэт эрдэнэсээр чимэглэдэг Монголчуудын өнө эртнээс уламжлалтай язгуур урлалын нэгэн төрөл мөн. Зээгт наамлын бүтээлүүд нь нүүдэл хийн зөөж, тээвэрлэхэд тохиромжтой, зай бага эзэлдэг, уран зураг шиг сэвтэж өнгө будаг нь ховхордоггүй зэрэг нүүдлийн соёлын хэв шинжийг өөртөө агуулсан байдаг.Нүүдэлчдийн ахуй амьдралтай нөхцөлдөн үүсэн зээгт наамлын урлал улам төгөлдөржин хөгжсөөр XIX зууны сүүлч ХХ зууны эхээр Бурхан шүтээний зургийн урлалтай өрсөлдөж, улмаар зарим талаараа ноёлох шинжтэй болжээ. Учир нь зээгт наамлын аргаар урласан бурхны зохиомж дүрслэл, өнгө зохилдлого, зураас гэхчлэн бүх талаараа уран зурагтай адил мэт боловч урлаачид үндсэн зургаа гаргасны дараа будахын оронд торго, хоргойг өнгө зохицуулан нааж, алт мөнгөний өнгө бүхий саан утсаар зээглэж, улмаар шүр, сувд, оюу зэрэг эрдэнийн чулууг шигтгэн урлагийн өндөр түвшинд хатгаж урладаг тул будгаар ялгасан зургаас олон талаар илүү баян тансаг, өнгөлөг бөгөөд эдлэг болдог байна.Чойжин ламын сүм музейд Монголын шүтээний урлахуй ухааны нэгэн дэг сургууль болох Их хүрээний сургуулийн даамал (удирдан гүйцэтгүүлэгч) Андуу нарын аймгийн зураач З.Хасгомбо, Тавхайбор, Тамжав нарын удирдлага дор Богдын хүрээний урчуудын бүтээн урласан "Тийн ялгуусан үснэрт эх", "Хир үгүй эрдэнийн гэрэлт", "Цаглашгүй гэрэлт бурхны орон", "Цогт охин тэнгэрийн хангагч эрдэнэ" гэх зэрэг дүрслэл, өнгө зохицол, зохиомжийн хувьд сонгодог гэж нэрлэгдэх бүтээлүүд хадгалагдаж байна. Эдгээрээс гадна ХХ зууны үед хамаарагдах нэрт хатгамалч Аюушийн самбай хадагны утсаар задгай утсан хатгамлын аргаар урласан "Оточ найман манал" хэмээх бүтээл бол ур хийцийн хувьд нарийн нандин, Монголд төдийгүй дэлхийд ховор "Үнэт эрдэнэ" мэт бүтээлүүдийн нэг юм. 3. ОЧИРДАРЬСанскрит: ВажрадараТөвөд: Очирдарь XIX зуунТорго, торгон утас261x171 смЗ.42.16Монголчуудын оройн дээд шүтээн Очирдара бурхны сүр жавхлант дүрийг өнгийн торгоор уран хатгамлын аргаар төгс зохилдонгуй бүтээсэн нь уламжлалт зээгт наамал урлалын нэгэн сор мөн.Номын эрхэм Очирдара бурхан нь Монголын анхдугаар богд Өндөр гэгээн Занабазарын оройн дээд шүтээн байсан гэдэг.4. ТИЙН ЯЛГУУЛСАН ҮСНЭРТ ЭХСанскрит: УшнишавижаяаТөвөд: ЗүгдорнамжалмаXIX зуунТорго, торгон утас102.5x156.5 смЗ.42.18Жүгдэрнамжилмаа, Цагаан Дара Эх, Аюуш бурхныг хамтад нь насны гурван бурхан хэмээдэг.Жүгдэрнамжилаа бурхан элдэв өвчин зовлонгоос аварч, насан хутаг хийгээд амгалан жаргаланг хайрлагч жажүд ёсны (үйлийн дандарын) нэгэн чухаг ядам шүтээн юм.XIX зууны үеийн энэхүү торгон зургийг зөөлөн, тунгалаг өнгөт торго, бөсийн өнгийг зохицолдуулан хослуулж, алтан өнгийн утсаар уран нарийн хүрээлж зээглэн урлажээ. 5. ХИР ҮГҮЙ ЭРДЭНИЙН ГЭРЭЛТСанскрит: Нирмала РаднаТөвөд: НоровдимамэдXIX зуунТорго, торгон утас322x204 смЗ.42.17Хамаг амьтны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн хүслийг хангагч, билиг ухаан, эрдэм номоор тэтгэгч Норовдимамэд бурхны зээгт наамал дүр нь монголын бурхан урлалын төрөлд маш ховор дүр юм.Норовдимамэд бурхныг монгол хэлээр “Хир үгүй эрдэнийн гэрэлт” хэмээнэ. 6. ЦАГЛАШГҮЙ ГЭРЭЛТ БУРХНЫ ОРОНТөвөд: Одбагмэджи шингодУрлаач ХасгомбоXIX зуунТорго, торгон утас, хорхой сувд, шүр180x117 смГ.42.154Цаглашгүй гэрэлт бурхны ариун орныг Энхжингийн орон хэмээмүй. Энхжингийн орон нь ертөнцийн баруун зүгт орших ба тэр оронд одогсод нь бадам цэцгээс дэлгэрч төрөл авах агаад төрсөн даруйдаа бурхны айлдвар сонсож, дурдах хийгээд бясалгах зэргээр ном эрдмийг ямар ч саад тотгоргүйгээр бүтээдэг гэдэг.Энэ нь тус зээгт наамлын урлаачид Авид бурхны орныг хөгжил хөдөлгөөн, өрнөл дэвшилтэй нь бүтээснийг илтгэж байна.  7. ОТОЧ НАЙМАН БУРХАНТөвөд: Манла дэшэг жадУран хатгамалч АюушXIX зуунТорго, торгон утас120x90 смГ.42.133Уран хатгамалч Аюуш нь Оточ бурхдыг урлахдаа гурав гурваар нь үечлэн гурван эгнээ болгож, хөвсгөр цагаан үүлсээр хүрээлүүлэн ус, ургамал мод жигдэрсэн уулсын дунд ижил хэмжээтэй, амарлингуй дүртэй, номт хувцас асааж бадам цэцгийн мандалд очир суудлаар залран буйгаар дүрслэн бүтээжээ.Авид бурхан (дээд эгнээний төвд), Бурхан багш (доод эгнээний төвд) ба бусад Оточ долоон бурхан бол эм заслын чанад дээд эх үндэс мөн. Эд бүгдээр бодисадва байх үеэсээ л цөвүүн цагт хамаг амьтны түрхэн зуурын хийгээд үнэмлэхүй амгаланг бүтээхийн төлөө ерөөл тавьж бурхны хутгийг олсон төрөлхтнүүд юм.Энэхүү бүтээл нь монгол урлаачийн авьяас билиг, уран гар, ур чадварын гайхамшгийг илтгэх төдийгүй хүрээ сургуулийн хосгүй их эрдмийг төгс харуулж чадсан уран нарийн хийцтэй урлагийн дахин давтагдашгүй ховор нандин бүтээл юм. 8. ТАНКА Дэлхий дахинаа “Танка” хэмээн алдаршсан урлахуй ухааны нэгэн төрлийг монголчууд “Шүтээн зураг” хэмээн нэрлэдэг. Монголд шүтээн зургийн урлал нь XVIII зууны сүүл үеэс түлхүү хөгжиж эхэлсэн бөгөөд XX зууны эхэн үе гэхэд дүрслэл, илэрхийлэл, гүйцэтгэлийн өндөрхөгжилд хүрчээ.Монголын урлахуй ухааны мэргэд эртний Энэтхэгийн “Гандхарын сургууль”-ийн дэг, урлахуйн онолыг Монгол зургийн ёс уламжлалд тулгуурлан хөгжүүлж ирсэн түүхтэй.Монголын алдар цуутай урчууд гол төлөв Хүрээний 30 аймагт төвлөрч, бурхны шашныурлахуй ухааныг хөгжүүлэн бурхад, бодисадва, арван хангал, дара эх, хот мандал, хангагчэрдэнэ тэргүүтнийг урлахуйн дэг, утга бэлгэдэл, өнгө будгийн нарийн зохироонд нагтан,мартан, гартан, сэртэн зэрэг дүрслэл, илэрхийллийн олон аргаар том, бага хэмжээтэй бүтээн туурвиж ирсэн нь нэн олон.Эдгээр монголчуудын урлахуйн ухааны охь болсон бүтээлүүдийн ихэнх нь эдүгээ бидний үед уламжлагдан ирсэн билээ. Шүтээн зураг урлаачид нь урлахуйн ухаанд мэргэшиж, бүтээх гэж буй бурхдынхаа эрх авшгийг хүртдэг ёстой. Шүтээн зургийг бүтээхдээ эхлээд зотон даавуун дээр шохой архи хольсон шингэнээр суурь тавина. Үүний дараа даавуун дээр тавьсан сууриа мөлгөр чулуугаар өө сэвгүй болтол нь үрж өнгөлөөд модны нүүрсээр тухайн бурхны тиг хэмжээг гаргадаг. Шүтээний дүрийг бүтээхдээ байгалийн нарийн ширхэг бүхий зосыг өөрсдөө боловсруулан ашигладаг байв. Тухайн бүтээлийг улам гоёмсог нандин болгохын тухайтад есөн эрдэнэ, цэвэр алтыг нунтаглан цавуутай хольж хэрэглэдэг байжээ. Ийнхүү шүтээн зургийг бүтээсний дараа торгоор хүрээлж, машид оршоон амилуулна.Шүтээн зурагт бурхдын хөргөөс гадна монголчуудын ахуй ёс заншил, уламжлал, хүмүүжлийн дэг ёсыг ч маш тодорхой дүрслэн илэрхийлдэг юм. 9. ОЧИРТ АЮУЛГАН ҮЙЛДЭГЧСанскрит: ЯмантакаТөвөд: Доржэ ЖигжэдГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.113Буяны ёст шашны очирт хөлгөн, нууц дандарын ёсны машид эрхэм гурвын нэг болох Ямандаг нь бясалган бүтээгчийн бие, хэл хийгээд сэтгэлийн үл зохилдох саад бүхнийг арилгагч ядам юм. Хэдийгээр тэрээр асар хилэнт дүртэй боловч төгс гэгээрсэн бурхан аж. Бурхны шашны сургаал ёсоор билиг билгүүний мөн чанар болсон Манзушри бодисадва бээр нэгэн ахуй үест орон улсыг машид сүйтгэж асан Үхлийн эзнийг дарахын тухайд аймшигт бухын тэргүүн бүхий дүрд хувирсан гэдэг. Энэ учир шалтгаанаар түүний алдар нь Ямандаг буюу “Үхлийг аюулган үйлдэгч” хэмээн даяарт дуурссан ажээ.Энэхүү шүтээн зургийг Монгол төрийн их чойжин, Эрдэнэ билигт, Тунгалаг бишрэлт хутагт Лувсанхайдав (1872-1918) тусгайлан бүтээлгэж, тахиж байжээ. Гол Ямандаг бурхныг тод үндсэн өнгөөр, түүнийг тойрсон бусад нөхөд сэлтийг болон дэвсгэр хэсгийг зөөлөн өнгөөр шийдэж, бурхан дүрслэлийн тигийг хатуу баримтлан бүтээсэн монгол шүтээн зургийн сонгодог төлөөлөл юм. 10. МУТАРТАА ОЧИРТСанскрит: ВажрапаниТөвөд: Чагна доржэГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.114Мутартаа Очирт хэмээх энэхүү бүтээлийг Монгол төрийн сахиусны орон болсон “Өршөөлийг хөгжүүлэгч сүм”-д тусгайлан зориулж Балжинням гэлэн бээр монгол шүтээн зургийн сонгодог аргаар урлан бүтээжээ.Очирваань бурхныг монголчууд эрт цагаас Монгол газар орон, хүн зоны цог хийморь, заяа буяныг ивээн даах учрал ерөөлт “Нууцын эзэн Очир баригч” хэмээн шүтэж ирсэн уламжлалтай. Тиймээс ч “Их Очирваань”-ийг 2007 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар бүтээлгэн төрийн шүтээн болгож хүндэтгэлтэйгээр залах ёслол үйлдсэн байдаг. 11. ЗУРГААН МУТАРТ ИХ ХАР ИТГЭЛТТөвөд: Гонбо чаг дүгбаГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.115Монголын шүтээн зураг урлаачдын нэгэн шилдэг төлөөлөгч Балжинням гэлэнгийн энэхүү бүтээл бол XIX-XX зууны үеийн Монгол шүтээн зураг урлалын нэгэн сор юм. Энэрэл нигүүлслийн мөн чанар болсон Жанрайсиг бодисадвагийн догшин дүр хэмээгдэх Гомбо (Махгал) бол Очирт хөлгөний ёсны хамгаас чухаг ядам бурхдын нэг, энэ ертөнцөөс гэтэлсэн номын сахиус агаад Монгол орноо хамгийн өргөн дэлгэр шүтээнүүдийн нэг билээ. Тухайлбал, Гомбо нь монгол хаадын шүтээн байсан тул Юань улсын үед түүнийг Монгол, Хятад, Төвөд даяараа нийтлэг шүтэж байсан байдаг. Өдгөө ч энэ бурхны тахилга ном үйлддэггүй сүм хийд гэж Монголд бараг үгүй. 12. ЦАГААН ИТГЭЛТСанскрит: Shadbhuja Sita MahākālaТөвөд: ГонгарГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.116Гонгор (Цагаан Махгал) бол Зургаан мутарт их хар итгэлт буюу Гомбо сахиусны эд баялгийн мөн чанар юм. Тэрбээр үйлийн дандарын бурхан бөгөөд ном бүтээлийн ёс нь Юань улсын үеэс монгол даяар өргөн дэлгэр болжээ. Гомбо сахиусны нэг адилаар тэрээр бас энэрэл нигүүлслийн бурхан Жанрайсигийн хувилгаан гэдэг.Энэхүү бүтээлийн бүхэл утга бэлгэдэл нь энэрэл нигүүлслээр эрхэнд хурааж, амьтны хүслийг бүтээгч хэмээх болно. Тиймээс монголын их хаад түүнийг эрх мэдэл, эд баялгийн эзэн хэмээн шүтдэг байжээ.    13. ДӨРВӨН НИГУУРТ ГОМБОТөвөд: Гонбо ШалшибаГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.119Дөрвөн Нигуурт Гомбо бурхны нэрийг төвөдөөр “Шал-ши” гэх бөгөөд энэ нь “Дөрвөн нүүрт” гэсэн утгатай юм. Дөрвөн нигуурт Гомбо нь Нууцын хураангуйн үндэс, дандарын ёсны ядам бурхан, “шашин номын сахиус” юм. Дайсны хүч чадлыг булаагч Шалши нь нууц утгадаа Гомбо бурхантай нэгэн мөн чанартай хэмээн үздэг. Дөрвөн нигуурт Гомбо бурхны шид бүтээлийн, үйлс зохионгуйн, дөрвөн язгуурын, Чөтгөр тэргүүнт гэх тэргүүтэн тус бүрдээ харилцан адилгүй ялимгүй өөр өөр өнгө төрх, бэлгэдэл бүхий олон дүр байдаг юм. Монголын нэрт шүтээн урлаач Балжинням гэлэнгийн энэхүү бүтээл бол шид бүтээлийн Дөрвөн нигуурт Гомбо мөн. 14. ТИЙН СОНСОГЧИЙН ХӨВГҮҮНТөвөд: НамтойсрайГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.120Тийн сонсогчийн хөвгүүн бол ягшас нарын төдийгүй дөрвөн Махаранзын нэг бөгөөд ертөнцийн хойд зүгийг сахигч их хаан мөн. Эдгээр дөрвөн хаад бол өдгөө мэдэгдэж буй Бурхны шашин номын хамгийн эртний сахиуснууд юм. Тиймээс ч бурхны шашны сүм хийдүүд эдгээр дөрвийн дүрийг үүдэндээ бүтээдэг өнө эртний уламжлал бий. Тэрбээр бас эд баялгийн бурхан гэдгээрээ машид алдартай. 15. УЛААН САХИУСТөвөд: ЖамсринГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.121Ерөнхийдөө, Улаан сахиус ба түүний эхнэр, хүүг дотоод 8, гадаад 21, нийт 29 хутга эргүүлэгч яргачин нөхөр сэлт хүрээлдэг билээ. Харин Балжинням гэлэнгийн энэ бүтээлд тэднийг 8 хутга эргүүлэгч нөхөд сэлтийн хамтаар урласан байна. Тэд бүгдээр улаан лагшин, нэгэн тэргүүн, яргачны хутга барьсан хоёр мутартай, үхдэл хүүрийн дээр сууцгааж, махыг нь хэрчиж ясыг нь үйчүүлээд түмэн завгүй дүр байдалтай. Тэдний дөрөв нь бүтээлийн дээд хэсэгт, Авид бурхны хоёр хажуугаар үүлэн дээр, үлдсэн дөрөв нь доод хэсэгт цусан далай дээр, бадарсан галын төвд зэргэмчлэн орших ажээ.Энэ их сахиусыг монголчууд “Улаан сахиус” гэх бөгөөтөл төвөдүүд түүнийг “эгч дүүс” гэх утга бүхий “Жамсран” гэдэг нэрээр нэрийднэ. Энэ нь түүний эхнэрийнхээ хамтаар хоёр зэс өндөгнөөс хагаран гарч ирсэн намтар түүхээс үүдсэн нь лавтай хэрэг биз ээ. 16. ЛХАЧЭН ЦАМБАГАРАВТөвөд: Лхачэн ЦанбогарбоГэлэн БалжиннямXIX-XX зуунТорго, даавуу, шороон будаг117x92 смГ.42.122Цамбагарав бол Махгал, Бэхар хэмээх номын сахиуснуудын хувилгаан гэгддэг догшин дүрт ертөнцийн сахиус юм. Хэдийгээр Энэтхэгийн Брахма тэнгэрийг төвөд хэлээр “Цан-ба” гэдэг боловч энэхүү Цамбагарав бол анх цастын оронд шашин ном дэлгэрүүлэх зорилгоор Ловон Бадамжунай бээр номхотгож арван хангалын нэг болгосон Төвөд нутгийн тэнгэр ажээ. 17. ЦАГААН ШҮХЭРТСанскрит: Үшниша СитатапатраТөвөд: Зүгдор дуггарXIX зуунТорго, даавуу, шороон будаг312x195 смГ.42.141Цагаан шүхэрт бол бурхны шашны нэгэн чухал эх бурхан бөгөөд бясалгал бүтээл нь үйлийн дандарын ёсонд хамаардаг юм. Бурхан багшийн оройн үснэрээс гарсан гэх тул түүнийг заримдаа “Үшниша Ситатапатра-Үснэрийн цагаан шүхэрт” хэмээн нэрийднэ. Цагаан шүхэртийг бүтээх олон янзын дүр байдаг ч мянган тэргүүн, мянган мутар, мянган өлмийтэй, тэргүүн тус бүр гурван мэлмийтэй, мутар хийгээд өлмий тус бүр нэг мэлмийтэй тус дүр хамгийн өргөн дэлгэр байдаг байна. 18. ЦАГААН ШҮХЭРТ БУРХНЫ ХОТ МАНДАЛСанскрит: Үшниша Ситатапатра мандалаТөвөд: Зүгдор дуггар жилхорXIX зуунТорго, даавуу, шороон будаг310x200 смГ.42.143Цагаан шүхэртийн хот мандал нь бусад бурхдын хот мандлын адилаар төв дугуй хэсэгтээ найман дэлбээт цэцэгтэй, дөрвөн үндсэн зүг тус бүртээ машид үзэсгэлэнтэй байгуулсан хөх, шар, улаан хийгээд ногоон өнгөт үүд бүхий орд харштай ажээ.Бүтээлийн доод биед Эрлэг номун хаан, Гурван Махгал ах дүүс, Зургаан мутарт Махгал, тэргүүтэн хүчирхэг сахиуснуудыг элдэв өнгөт бадам цэцгийн дэлбээт мандалд билиг билгүүний галын дунд бадруулан зурж, өмнө нь тус тусын зохилдох тахилыг өргөсөн ажээ. Зүлэгт ногоон газар орны дүр байдлыг хөх нуур, гол мөрөн, элдэв эрдэнэс, жимст модод, буга тэргүүтэн бэлчигч ан амьтад, үүлс лүгээ бүжих мэт цагаан цасан малгайт өндөр уулсаар чимэглэн маш уран гоёмсог бүтээжээ. 19. БОГД ЛАМ ЗОНХОВТөвөд: Жэ Зонхабо ЛувсандагбаXIX зуунТорго, даавуу, шороон будаг82x56смГ.42.155Богд Зонхов Лувсандагва (1357-1419) бол Төвөдийн бурхны шашны гэлүгва ёсыг үндэслэгч юм. Тэрбээр төв Төвөдийн нутагт Гандан хийдийг байгуулсан нь энэ ёсны гол суурь болжээ. Богд Зонховоос эхлээд Гандан хийдийн ширээт лам (Гандантива) нар нь гэлүгва ёсны тэргүүн болж иржээ. Тийм учраас, энэхүү бүтээлд сүм хийдийн барилга байгууламжууд, ном номлох, хэлэлцэх, туурвих зэрэг номын үйлсийг зохиогч лам хуврагуудын дүрийг Богд Зонховын намтрын гол чухал хэсгүүд болгон дүрсэлсэн байна.20. ЦЭЦЭГНЭЭС МЭНДЛЭГЧ ХӨВГҮҮНСанскрит: Гүрү БадмасамбаваТөвөд: Лобон БадмажунайXIX зуунДаавуу, шороон будаг95x135 смЗ.42.1Анх Монгол төрийн сахиусны гүртэнбийн суурь орон байсан тул Чойжин ламын сүм музейд номын сахиуснуудын олон тооны шүтээн зураг, баримал дүрүүд бий. Номын сахиусны номын зан үйлтэй холбоотойгоор тэдний ихэнхийг номхотгож, ам тангараг өргүүлэн номын сахиус болгосон Бадамжунайн дүрүүд ч олон байдаг юм. Энэхүү шүтээн зураг бол тэдгээрийн нэг нь билээ.Ловон Бадамжунайн өмнө найман хигээст номын хүрдэн, очир, хонх, дамар, эрдэнийн бумба, лавай, шүр эрдэнэ болон өд залсан хос ваар тэргүүтэн бүхий ширээ байх амуй. Тэдгээр нь номын эрх авшиг хайрлах үеийг илтгэх мэт.21. ЦАГААН ДАРА ЭХСанскрит: Сита ТараТөвөд: ДолгарXIX зуунДаавуу, шороон будаг93x126 смЗ.42.6Энэхүү шүтээн зурагт Аюуш бурхан, Ялгуусан Үснэрт Эх нарын хамтаар насныгурван тэнгэрийг бүрэлдүүлдэг Цагаан ДараЭх бурханыг өөрийнх нь 1000 хувилгаан дүрээр хүрээлүүлэн бүтээжээ.

1. “МОНГОЛ ТӨРИЙН ЧОЙЖИН ЭРДЭНЭ БИЛИГТ ТУНГАЛАГ БИШРЭЛТ ХУТАГТ ЛУВСАНХАЙДАВ” цахим үзэсгэлэнБурхан багшийн их дүйчэн өдөр буюу зуны эхэн сарын шинийн арван таван тавныөдрийг тохиолдуулан Чойжин ламын сүм музейгээс “МОНГОЛ ТӨРИЙН ЧОЙЖИНЭРДЭНЭ БИЛИГТ ТУНГАЛАГ БИШРЭЛТ ХУТАГТ ЛУВСАНХАЙДАВ” цахимүзэсгэлэнг Та бүхэнд өргөн барьж байна.Музейгээс эрхлэн хэвлүүлсэн эрдэмшинжилгээ, судалгааны бүтээлүүдэд хэвлэгдсэн шинэ тулгар олон мэдээ, архивынбаримтыг дэлгэж, Лувсанхайдав хутагтын шинэлэг бөгөөд сонирхолтой намтрыгуншигч та бүхний тааллын баясгаланд өргөн толилуулж байна.2. Гүжир хамба, Нийслэл Хүрээний голын чойжин, Эрдэнэ билигт тунгалаг бишрэлт хутагт, ард олноо Чойжин лам хэмээн алдаршсан Лувсанхайдав (1872-1918) Монгол улсын сүүлчийн эзэн хаан, Халхын бурхны шашны тэргүүн VIII Жавзандамба хутагт Агваанлувсанчойжинямданзанванчигбалсамбуу (1869-1924)-ийн төрсөн дүү юм.Тэрбээр 1872 онд Цаст Төвөдийн Шолао хэмээх газар, түшмэл Гончигцэрэнгийн гэр бүлд мэндэлсэн. 3. Халх Монголын бурхны шашны тэргүүн Жавзандамба хутагтын хувилгаанаар тодорсон ах болон эцэг Гончигцэрэн, эх Ойдовдулам, ах Бадамцэрэн, Лувсанвандан, Лувсаншарав нарын хамт 1874 оны намар Монголд оронд иржээ.Эцэг Гончигцэрэн нь 1877 онд, эх Ойдовдулам нь 1886 онд өвчнөөр насан эцэслэсэн байна. Ах Бадамцэрэн нь 1887 онд гүнгийн, 1898 онд бэйсийн зэрэг, 1899 онд хоёр нүдний тогосны отго тус тус хүртсэн төрийн хар хүн байсан бол ах Лувсанвандан, Лувсаншарав, дүү Лувсанхайдав нар нь буяны мөр хөөсөн хувраг хүмүүс байжээ. Ах Лувсанвандан 1912 онд, ах Лувсаншарав 1913 онд жанч халжээ. 4. Хоёрхон настайдаа Монголд ирсэн учир бага балчир байхаасаа монгол соёл, ахуй амьдралд өсөн бойжжээ. Тиймээс ч тухайн үед Монгол оронд ирсэн хүмүүс түүнийг “сайхан монгол бор эр” хэмээн тэмдэглэсэн нь бий.VIII Жавзандамба хутагт түүнд 1908 онд “Тунгалаг бишрэлт” цол, 1911 онд улбар шар жолоо, 1912 онд гүтэмбийн өргөмжлөлийн тамга, хойч өдөр үе дараалан тодрох хувилгаан, 1914 онд хутагт цол, хутагтын тамга, 1915 онд улбар шар тор, Найчүн сахиусны шашны тамга, шүхэр, барсын сүүл, Өршөөлийг хөгжүүлэгч сүмийн лам хуврагуудыг захирах тамга зэргийг тус тус шагнан хүртээсэн байна.Түүний эрдэм чадал, нэр хүнд нэмэгдэхийн хэрээр Халхын зарим язгууртнууд өөрсдийн харьяат ардаас шавь болгож, мал сүрэг өргөж байсны зэрэгцээ Хаант Орос Улсын харьяат зарим буриадууд монгол Улсын бүх цэргийг захируулах санал гаргаж байв. 5. ХАМБА НОМУН ХАН БАЛДАНЧОЙМБИЛХамба номун хан Балданчоймбил 1821, 1822 оны үед Төвөд оронд мэндэлжээ. VII Богд Жавзандамба хутагт Агваанчойживанчигпринлэйжамц (1850-1867)- ын Жавтуй (ариутгал ухиалын) багш болон Төвөд орноос иржээ. 1862 онд Их Хүрээний дэд хамбын тушаалд томилсон байна.VIII Богд Жавзандамба хутагтын хувилгааныг тодруулан залахад голлох үүрэг гүйцэтгэсний учир “Төрөлх нэвтэрхий” цол шагнасан байдаг. Улмаар VIII Богд Жавзандамба хутагтын Ёнзон (багш) болов. 1865 онд Их Хүрээний Хамба номун ханы тушаалд томилогдон 3 жил уг тушаалыг хашсан.Тэрбээр Лувсанхайдавт номыг тэтгэгч сахиус оршоон буулгах билиг шинж буйг танин барьж, 1883-1884 оны үед VIII Жавзандамба хутагттай зөвшилцөж, Монголын бурхны шашныг хамгаалуулах зорилгоор догшин сахиус оршоосон чойжин болгохоор Төвөд орноос сэтэв сахиусны өмнөөс буудаг гүтэнбэ* ламыг урин ирүүлж, Лувсанхайдавт догшин сахиус оршоон буулгах эрдэм ухаан заан сургаж гүдэнба лам болоход үлэмж нөлөөлжээ. /1/1899 онд жанч халсан бөгөөд VIII Богд Жавзандамба хутагтын лүндэнгээр шарилыг нь занданшуулан залсан байна. /2/*Гүртэнбэ – (тө: sku rten-pa) Лагшингийн шүтээн хэмээх төвөд үг. Сахиус орших суурь буюу шүтээн бие болдог гэх үүднээс ийн нэрийддэг. Монгол хэлний эгшиг зохицох ёс болон монгол бичгээр ялимгүй өөр бичсэнээс үүдэн судлаачид гүртэнбэ, гүтэнбэ, гүртэмбэ, гүтэмбэ гэх мэтээр бичих нь бий. 6. Сэтэв сахиусны өмнөөс буух нэгэн гүртэнбэ ламтан Халхад ирсэн тухай баримт Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивын сан хөмрөгт хадгалагдаж байна.“Хэдийгээр эл бичигт Лувсанхайдавт сахиус буулгах арга ухааныг заан сургасан гэж бичээгүй боловч Сэтэв чойжин VIII Жабзандамба хутагтын лүндэнгээр Их Хүрээнд ирж хэдэн жил суусан гэж тов тодорхой өгүүлснээс энэхүү ламтан нь дээр өгүүлсэн Лувсанхайдавт сахиус буулгах эрдэм ухааныг зааж сургахаар уригдсан Сэтэв сахиусны өмнөөс буудаг гүртэнбэ ламтан мөн” /1/ хэмээн судлаачид үзсэн байдаг. 7. Лувсанхайдав сахиус оршоон буулгах дасгал сургуулилтаа эхлээд том эсгий гэрт хийж байгаад дараа нь Хүрээний Дашдандарлин* аймгийн дуганы дэргэд жижиг модон сүм барьж сахиусаа залдаг байсан учир Чойжин ламтан энэ аймагтай байнгын дотно холбоотой байсан хэмээдэг. Энэ нь ч үнэн байх магадтай юм. Учир нь Бадаргуулт төрийн 29 (1903)-р онд Дашдандарлин аймгийн тэргүүн лам, гэсгүй, зайсан, мэдээчин нар зөвшилцөн “Хүрээний Чойжин хамба бламтаныг аймгийн хуралд морилж хурахад хурлын мэдээг айлтгаж бараалхуул. Гэбхүй**, дуганчийн*** хамт бараа болж ирээд үүдэнд улаан эсгий дэвсэж овоодойг гэбхүй аваад човомбад**** өгч суух олбог түшлэгийг дэргэдэх ширээн дээр чонбомбаар тавиулж буцаж морилоход гэбхүй нараас бараа болж хүргэмүй” гэсэн Чойжин лам Лувсанхайдавыг тус аймгийн хурал номд оролцохоор ирэхэд тусгайлан хүндэтгэл үзүүлэн хүлээн авч, үдэх тухай журам гаргаж байснаас хутагт Лувсанхайдав болон Дашдандарлин аймгийн харилцаа холбооны тухай мэдэж болох мэт. /2/* Дашдандарлин - (тө: bKra shis bstan dar gling) “Өлзий хутгийн шашныг дэлгэрүүлэгч сүм” хэмээх утгатай үг. Тус аймгийн гол Ядам нь Махамаяа, сахиус нь Жамсран. 1938 оны үед 115 ламтай байсан бөгөөд уг онд үйл ажиллагаа нь хаагдсан Хүрээний 30 аймгийн нэг.** Гэбхүй - Гэсгүй лам буюу хурал номын үеэр дэг журам сахиулагч хувраг*** Дуганч - Дуганы ажил хэргийг зохион байгуулагч хувраг**** Човонба - Балин тахилыг хариуцан үйлдэгч хувраг 8. Монгол улсын эзэн хаан VIII Жавзандамба хутагт Олноо өргөгдсөний 5 (1915)-р онд Лувсанхайдавт Найчүн сахиусны тухай шашны тамга, шүхэр, барсын сүүл шагнасан тухай зарлиг буулгасан байдаг.Тус зарлигт “шашин, төрийг үүрд сахиулах” хэмээн тухайлан тодруулан дурдсан нь түүнийг “ТӨРИЙН САХИУСНЫ ГҮРТЭНБЭ” буюу Монголын төрийн чойжин байсныг харуулж байна. 9. Хөхөгчин туулай жилийн 12 сарын 15-ны өдөр буюу 1916 оны 02 сарын 04-ний өдөр Эрдэнэ билигт тунгалаг бишрэлт хутагт Лувсанхайдавын номыг тэтгэгч Найчүн сахиус буюу Дорждагдэн (Цагаан гэрэл төгөлдөр) сахиусыг оршоон буулгахад айлтгасан айлтгал, буулгасан зарлиг айлдвар. Энэхүү айлтгал, зарлиг айлдвар өдгөө Монголын Бурханы Шашинтны Төв Гандантэгчэнлин хийдийн “Бурхны сан хөмрөг”-т хадгалагдаж байна.Энэхүү зарлигийн тухайд 2015 онд Гандантэгчинлин хийдийн гавж Н.Нанзаддорж Чойжин ламын сүм музейн зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний хуралд хэлэлцүүлсэн илтгэлдээ тодорхой сайхан тайлбарласан байдаг. 10. Олноо өргөгдсөний 2 (1912)-р оны зуны сүүл сарын 24-нд VIII Жавзандамба хутагт Богд хаан Лувсанхайдавт гүртэнбийн тамга олгож, хойч өдөр хувилгааныг үүрд залгамжлуулах зарлиг буулгажээ.Чингэж түүнийг Нийслэл Хүрээний голын Чойжин сахиусны гүртэнбэ буюу Төрийн чойжин сахиусны гүртэнбэ гэдгийг албан ёсоор баталгаажуулж өргөмжлөлийн тамга олгосны зэрэгцээ хойч өдөр хувилгаан дүрийг тодруулахаар болгосон байна.Үүнээс өмнө түүнийг Чойжин сахиусны гүртэнбэ гэдгийг батлах өргөмжлөлийн тамга олгох эрх VIII Жавзандамба хутагтад байсангүй. Учир нь Манжийн эрхшээлийн үед засаг ноёд, хутагтуудад тамгыг зөвхөн Манжийн эзэн хаан олгодог байв.1911 онд Монголчууд туурга тусгаар улс болж, VIII Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залснаар хаантан тамга шагнах эрхтэй болсон юм. 11. Эл тамга өдгөө ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Эрмитажид хадгалагдаж байна. 12. Нийслэл Хүрээний голын Чойжин сахиусны гүдэнбийн тамга шагнаснаас хоёр жилийн дараа буюу Олноо өргөгдсөний 4 (1914)-р оны намрын тэргүүн сарын шинийн 9-нд чойжин лам Лувсанхайдавт үе улиран хутагтын тамга шагнах тухай зарлигийг Богд хаан буулгаснаар Чойжин ламтан ҮЕ УЛИРАН ТОДРОХ ХУТАГТ БОЛЖ, ХУТАГТЫН ТАМГА хүртжээ. 13. Олноо өргөгдсөний 8-р оны хоёрдугаар сарын 16 буюу аргын тооллын 1918 оны гуравдугаар сарын 28-ны өглөө хутагт Лувсанхайдавт ухаан балартах өвчин тохиолдож, эм гүрмээр засуулсан боловч эс илааршин луу цагт жанч халсан билээ.Хутагт Лувсанхайдав бээр гүртэнбийн өргөмжлөлийн, Найчүн сахиусны, хутагтын, харьяат сүмийн хувраг тушаалтныг захирах тамга барьсан хутагт байлаа. Өөрөөр хэлбэл, одоогоор мэдэгдэж байгаагаар Халхад дөрвөн тамга зэрэг барьсан цөөн тооны хутагтын нэг байв.Эндээс үзэхэд тэрбээр XIX зууны сүүлч ХХ зууны эхэн үеийн Монголын төр, шашин, соёлын нэгэн их зүтгэлтэн, Монголын шашны түүхэн дэх өдгөө мэдэгдэж буй цорын ганц “Төрийн их гүртэнбэ”, хутагт, сахиус буулгадаг “Чойжин лам” болж явсан нэгэн сонирхолтой намтрын эзэн байжээ. 14. “МОНГОЛ ТӨРИЙН ЧОЙЖИН ЭРДЭНЭ БИЛИГТ ТУНГАЛАГ БИШРЭЛТ ХУТАГТ ЛУВСАНХАЙДАВ” цахим үзэсгэлэнгийн тайлбар, гэрэл зураг, архивын баримтуудыг Чойжин ламын сүм музейгээс эрхлэн хэвлүүлсэн доорх судалгааны бүтээлүүдээс авсан болно./1/ З.Нинжбадгар, Д.Отгонсүрэн, Монгол төрийн Чойжин Лувсанхайдав, Эх дагина Сүрэнхорлоо. УБ. 2019 он/2/ З.Нинжбадгар, Н.Амгалан, Монголын сүм хийд-XX зууны эхэн, УБ. 2019 он/3/ Н.Нанзаддорж. Богд Хаант Монгол Улсын Төрийн их чойжингийн нэгэн лүндэн, Чойжин ламын сүм музей Монголын түүх, шашин, соёл, урлагийн судлагдахуун болох нь. // Эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн эмхэтгэл. УБ. 2015 он/4/ З.Нинжбадгар, Монгол төрийн сахиусны өргөө-110 жил, УБ. 2018 он/5/ З.Нинжбадгар, Х.Мэндсайхан, Баримтын эмхэтгэл-1900-2016, УБ. 2016 он

1. "ЭЛДЭВ ҮЗЭСГЭЛЭНТ ДҮРСИЙН ЧУУЛГАН"Чойжин ламын сүм нь зөвхөн нэг орон нутгийн төдийхөн бус харин бүхэл Чин гүрний түвшний орд өргөөгөөр батламжлагдаж, эзэн хаанаас нь тусгайлан "Өршөөлийг хөгжүүлэгч сүм" хэмээн нэр соёрхогдсон тул Чин гүрний үеийн орд харшийн ерөнхий байгуулалтын стандартыг хангасан, барилга архитектурын хувьд Төвөд-Монгол, Хятад-Монгол хэв шинжтэй, дорно дахины ард түмний уран зураг, чулуун болон модон сийлбэр, цутгуур болон хөөмөл, цаасан шуумал, вааран урлагийн охь шимээр чимэглэгдэн амилсан гоёмсог нэгэн өргөө, ЭЛДЭВ ҮЗЭСГЭЛЭНТ ДҮРСИЙН ЧУУЛГАН юм."Номыг сахигч тэнгэрийн өргөө" энэ нь нэгдүгээрт, өдгөө мөхөж үгүй болсон Манж чин гүрний орд өргөөний соёлын дурсгал, хоёрдугаарт, Богд хаант Монгол улсын үеийн "Нийслэл хүрээ"-ний дүр төрхийг илтгэх гарын таван хуруунд багтах цөөхөн дурсгалын нэг, ерөөс Монголын Бурхны шашин, соёл, урлагийн шим бүхэн хотол төгссөн үзэсгэлэн мөн билээ. 2. МАХАРАНЗ СҮММахаранз сүм нь Чойжин ламын сүмийн гол хаалганы үүргийг давхар гүйцэтгэдэг, 12.88х8.68м хэмжээтэй байгуулалттай, тоосгон ханатай модон арагтай хоёр давхар барилга юм. Нэгдүгээр давхрын нүүрэн талдаа хоёр багана бүхий саравчтай, хоёр хавтаст гол хаалгатай, хаалганы хоёр талд нэг нэг цонхтой. Сүмийн ар тал сараалжин цонх бүхий хаалгатай, үндсэн хана цонхгүй. Баруун, зүүн талын хана цулгуй, хоёр талдаа хэрэмний хана үргэлжилсэн ба хоёрдугаар давхар нь нүүрэн талдаа сараалжин цонх болон хаалгатай, хоёр талдаа дугуй цонхтой, ар талдаа аркан хаалгатай. 3. Чойжин ламын сүм музейн ХҮНДЭТГЭЛИЙН ХААЛГА4. ХҮНДЭТГЭЛИЙН ХААЛГАНЫ ИЛТГЭЛ САМБАРТус илтгэл самбарт монгол бичгээр бичихдээ энгийнээр, шууд уншигдахаар бус, уншъя хэмээх чин сэтгэлээр уншиж болохуйц аргыг ашиглан бичсэнийг та гэрэл зургаас харж болно. Улаан өнгөөр заасан сумны дагуу уншихад "Хар зүгийн шуламсын аймгийн өмгийг дарагч их амгалангийн урвалтгүй зүтгэн бүтээсэн орд харш" хэмээн уншигдана. Илтгэл самбар дээрх энэхүү бичгээс Чойжин ламын сүмийг анхлан бүтээсэн үүрэг зориулалтыг харж болох мэт. Өөрөөр хэлбэл тус сүм цогцолборыг элдэв муу ёр, ад зэтгэр, хорлол, аюулагдахууныг хааж дарах арга замыг заагч, номыг тэтгэгч их сахиуснуудыг оршоон буулгах зан үйлд зориулан бүтээжээ. 5. Эгц урдаас, 1920-1930-аад онХожим халх хаалганы чулуугаар шат, довжоо, сандал зэргийг хийсэн гэх аман мэдээ бидний үед уламжлагдан ирсэн билээ. 6. *Чойжихорол, Чойжхорол (Tib. chos kyi 'khor lo-ཆོས་ཀྱི་འཁོར་ལོ།), номын хүрд, товчоор “чойнхор” гэнэ.Чойжихорлыг сүм дуганы оройд буюу эсвэл хаалганы оройд дээврийг голлуулж байрлуулдаг.7. Хүндэтгэлийн хаалганы зүүн урд талаас, 2021.05.208. Хүндэтгэлийн хаалганы зүүн хойд талаас, 2019.08.28*Чүсрэн-(Tib. chu srin- ཆུ་སྲིན།)Усан махбодын бэлгэдэл тул уснаас үүсэх алив аюулаас сэргийлэхийг бэлгэдэж, сүмийн дээврийг чүсрэнгээр сахиулдаг.9. Зүүн урд талаас, 2020.07.27Чойжин ламын сүм музейн ГОЛ СҮМ БУЮУ ХУРЛЫН СҮМ10. ГОЛ СҮМИЙН ИЛТГЭЛ САМБАРГол сүмийн үүдний дээд хэсэгт 1906 онд Манж Чингийн Бадаргуулт төр хааны тус сүмд шагнасан “Өршөөлийг хөгжүүлсэн сүм” хэмээх нэрийг луун хүрээтэй номин хөх өнгийн дэвсгэртэй, илтгэл самбар дээр Манж, Монгол, Хятад, Төвөдөөр алтан өнгөөр бичжээ.Мөн уг илтгэл самбарын гол дээд хэсэгт хятадын ханз үсэг бүхий тамганы дардас буй. Уг тамганы дардсыг доктор (Ph.D) О.Оюунжаргал “Бадаргуулт төр хааны гараар бичсэн тамга” хэмээн тайлж уншсан байдаг.Энэхүү тамганы дардас тус сүмд Манж Чингийн Бадаргуулт төр хаан нэр шагнасан гэдгийг харуулж буй хэрэг юм. Ер нь Манж Чингийн хаад хаан ширээнд суусныхаа дараа оны цолоо оруулсан тамга хийлгэдэг уламжлалтай байв. Тамганы бичгийг хаан өөрийн гараар сийлсэн учраас “Гараар бичсэн” хэмээдэг байна.11. Эгц урд талаас,1920-1930-аад он12. Чойжин ламын сүм музейн АРВАН ЗУРГААН БАГАНАТ АСАР13. ****Зэндмэнэ эрдэнэ, чандмань эрдэнэ (Tib. Tsin ta ma ṇi; Skt. Cintāmani; Eng. the wishing jewel-precious stone, jewel)Чандмань эрдэнийн нэг төрөл буюу таван зууван дугуй дүрсээс бүтнэ. Тэгш таван хүсэл буюу харах, амтлах, үнэрлэх, сонсох, хүртэх таван мэдрэхүйн баясал цэнгэлийг хангахын утгатай. [5] Мөн үлгэр туульст гардаг гадаад далайгаас залж авчирсан, гайхамшигт ид шидтэй хүн бүхний хүслийг хангагч норов эрдэнэ, хаан төрийн долоон эрдэнийн нэг. Энэ эрдэнэ гурван зууван дугуй дүрсээс бүтнэ. Бие, хэл, сэтгэл гурвын хүслийг хангах утгатай.14. ЯМПАЙ БУЮУ ХАЛХ ХААЛГА Хойд талаас, 1910-аад он Өдгөө Улаанбаатар хотын зүрхэнд асарлах Чойжин ламын сүм цогцолборыг 1904-1908 оны хооронд тухайн цагийн Манж чин гүрний орд өргөөний бүх стандарт шаардлагыг ханган барьж байгуулжээ*. Бадаргуулт төрийн гучин хоёрдугаар он (1906) таван сарын хорин нэгэнд шинээр сүм ордыг байгуулсан тул нэр соёрхоно уу гэсэн айлтгал бичгийг** Манжийн хаанд өргөн барьж байснаас үзэхэд сүм цогцолборыг 1906 он гэхэд барьж дууссан бололтой байдаг. Ингээд Манжийн эзэн хаанаас хууль зүйд бүрэн нийцсэн тул мөн ондоо “Өршөөлийг хөгжүүлэгч сүм” хэмээх нэрийг зарлигаар*** шагнан олгожээ. Үүний хойно Халх хаалга тэргүүтэн зарим байгууламжийг гүйцээж барьж байгуулсаар 1908 онд төгссөн байх магадтай юм. Учир нь Манжийн эзэн хаан олон сүм хийдэд нэр өгсөн байдаг ч Халх хаалгыг хэрэглэх соёрхлыг тэр бүр өгдөггүй байжээ. Халх хаалга бол Манжийн эзэн хааны соёрхол ивээлийг хүртсэн ордон, сүм хийдийн өмнө зэрэг дэв, эрх ямбыг илэрхийлдэг байв. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь тухайн цагийн” эрх ямбаны гэрчилгээ" мөн. * 55 тасалгаатай өргөө хэмээн өрөөний тоог нэмж айлтгасан нь энэхүү стандартад нийцүүлэх тухайд байжээ.**МУҮТА.ХМ-85.Д-1.ХН-1253.тал 119а-120а.***МУҮТА.ХМ-85.Д-1.ХН-1253.тал 121а-122б.15. ЯМПАЙ БУЮУ ХАЛХ ХААЛГАЧойжин ламын сүм музейн Халх хаалга 7.10м өндөр, 16.3м урт юм. Ямпай хаалганы урд талын гол хавтсанд ертөнцийн дөрвөн хүчтэний нэг гарди шувууг хоёр арслангийн хамт, баруун, зүүн хавтсанд дорно дахины соёлд түгээмэл "Үхэшгүй мөнх найман сахиус"¬-ыг дүрсэлжээ. Хойд талын гол хавтсанд хурмаст тэнгэрийн эзэн дөрвөн хумст таван луу, зүүн хавтсанд Бурхан багш гучин тавны сүүдэртээ бурхны хутгийг олсныг дүрсэлсэн бол баруун хавтсанд амьтай бүхэн өвчин зовлонгүй, баяр баясгалантай, юугаар ч дутахгүйг бэлгэдсэн урт наст зургааг ингэмэл аргаар бүтээн, өлзийт найман тахил, луу, Бадам цэцгийн гоёмсог хээгээр хүрээлэн чимэглэсэн байна. Ямпай хаалга нь аливаа аюул, саад тотгор, муу муухай бүхнээс хамгаалах бэлгэдэлтэй. 16. Чойжин ламын сүм музейн Халх буюу Ямпай хаалганы урд талын баруун болон зүүн хавтсанд дорно дахины ард түмний соёлд түгээмэл “Үхэшгүй мөнхийн хутгийг олсон найм”-ыг дөрөв дөрвөөр нь ингэмэл* аргаар бүтээжээ.Эдгээр нь эртний хятадын түүх, домогтой холбоотой үхэшгүй мөнхийн хутгийг ологсод бөгөөд мууг дарж, амь амьдралыг хайрлах тус тусын онцлог хувилгаан чадалтай гэдэг. [1]*Ингэмэл арга гэдэг нь зарим дүрслэлийг үндсэн дэвсгэрээс хагас товойлгон бүтээснийг хэлнэ.